Կախարդանքը գրութեան

ՅՂՈՒՄԸ

Այս գրութեան առաջին տարբերակը տպուած էր արդէն ՏՐԱՄին մէջ, հատորով, երբ «վերամշակման» աշխատանք մը անհրաժեշտ եղաւ։ Անհրաժեշտութիւնը չէր բխեր կատարելութեան չեմ գիտեր ի՞նչ ախտագին կամ ոչ ձգտումէ։ Ներկայ էջերը առաջին տարբերակը կը տանին այլ բերումի, աւելի անդին, առանց որ զայն ժխտեն։ Կը յեղեն նախորդը որ սակայն, նոյն ատեն, այստեղ է։ Իբրեւ ընթերցում՝ ոչ առաջինը, ոչ երկրորդը ճշմարտութիւն մը ունին, որ ընդգրկուած ըլլար իրենց ձեւին կամ տառին մէջ։ Գրութեան մը ճշմարտութիւնը անոր մահն է, մինչ անոր կեանքը անլուծելի իր հմայքն է մեր վրայ։ Խաղ մը՝ ընդմէջ վիհին վտանգին եւ վեհութեան մը փայլին։ Ընթերցողը, որ թերեւս հասնի մինչեւ այս գրութեան աւարտը (այստեղէն սկսող իր վերջով), կը հասկնայ ի՞նչու չեմ ուզած Վէնսէնի Անտառըի «մագնիսական հոսանքը» չէզոքացնել եւ որոշած վերադառնալ անոր։ Իսկ այս վերադարձը, ինչպէս անոր իմ առաջին մօտեցումը, կը մնայ առկախ, այսինքն՝ միշտ շարունակելի եւ ընդհատելի եւ աւարտած։ Վէնսէնի Անտառը գրութեան այս յեղյեղումը կը յուշէ անդադար։ Յորդումը։ Յուռութքը։ (10 – 6 – 80)

0. 0. – Վէնսէնի Անտառը Սարաֆեանի այն գրութիւնն է¹, որուն կառոյցը, ընդլայնման եղանակը, իմաստային ցանցը կը մնան անորոշ, այնքան ատեն անոր գործարկման, գրութենական գործարկման «օրէնքը» կը վրիպի ընթերցումէն։ Այս օրէնքը, ճշդենք, կարելի չէ նկատել գրութեան վերջնագոյն ճշմարտութիւնը, Իմաստը կամ «բովանդակութիւնը», որով զրահապատուած ընթերցողը ըմբռնէր գրութիւնը եւ հրաժարէր ընթերցումի փորձառութենէն։ Այդ օրէնքը կը կառուցէ գրութիւնը, կը յօրինէ զայն, կը հինէ, արտադրելով անորոշելի մակերես մը առանց խորութեան։ Ան ներկայ է միա՛յն իր գործարկումին մէջ։ Անոր բացայայտումին, փորձայայտումին է որ կը ձգտի իմ ընթերցումը։

1. 0. – «Վէնսէնի անտառը կը տարածուի Մառնէն Տօն ու աւելի վար՝ իր մէջ առնելով մեծ մասը Սեւ Ծովին։ […] ան կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն վերացում». իսկ յաջորդ պարբերութիւնը կը գրէ. «Բայց անտառը կը ջլատէ նաեւ զիս։ Դատարան մը։ «Ըսէ՛ք ամբողջ ճշմարտութիւնը եւ միայն ճշմարտութիւնը»։ […] Անտառը կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն հակասութիւն»¹։ Այս երկու հատուածները, վերցուած գրութեան առաջին էջի առաջին եւ երկրորդ պարբերութիւններէն, նշաններն են հակադիր երկու շարժումներու։ Պէտք է անշուշտ ստորագծել բայցը եւ նոյն նախադասութեան, ասոր կառոյցին կրկնութիւնը, էական փոփոխութեամբ։ Մէկ կողմէ՝ «անտառը կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն վերացում»։ Միւս կողմէ՝ «մինչեւ ծայրագոյն հակասութիւն»²։ Անտառը կը թուի ըլլալ ծայրագոյն երկու շարժումներու արտադրութեան վայրը. վերացում եւ հակասութիւն, կարծէք ըլլար տատանումի, տարուբերումի խորութիւն մը, եզր մը։ Այդ եզրը կարելի է հակադրութիւն կոչել, սկսող բայցով ու երկրորդ նախադասութեան շրջումովը ամբողջացող։ Իսկ ի՞նչպէս եւ ո՞ւր վերացումը կը հակադրուի հակասութեան։ Ի՞նչ են հակասութիւնն ու վերացումը, որպէս զի զանոնք մօտեցնող, յարաբերող կապը ըլլայ հակադրութիւն։

1. 1. – Իր գործարկումին մէջ՝ վերացումը կը կարդացուի սապէս. «Վէնսէնի անտառը կը տարածուի Մառնէն Տօն ու աւելի վար՝ իր մէջ առնելով մեծ մասը Սեւ Ծովին։ Ան կը հասնի երբեմն մինչեւ երկինք։ Կ՚անցնի կարօտներէս ու յուշերէս անդին։ Կը սահի անծանօթ ու երազային հայրենիքէ մը վեր։ Ու Կիրակի ու տօն առաւօտները, ամառը, լուսաբացի սրբացմամբ թափանցիկ իր ծառերէն ծորող հոյզի գոյն յոյզերով՝ ան կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն վերացում։ Խաւարէն դուրս եկող նաւ մը։ Կը յորդին, կը հոսին խոտերը, պայծառ ու կոյս՝ կը խօսին։ Կը բաբախեն ծառերուն լռասոյզ կատարները՝ առնելով ու պարպելով լոյս մը։ Կը հոսին շուքերը։ Կը մեղրոտին հող, օդ ու բոյս։ Ու բազմերանգ լուսարձակներու ողողումին, եւ խոյս տուող ամպերուն ցաւոտ արնոտումին, ու տարիներուս սին ու տխուր հոսումին մէջէն՝ կը հասնիմ ծովէն գինով տղու խռովքներուս իմաստին, յոյսին տղու յուզումին»։ Ամեն ինչ այստեղ կը տարածուի, կը ծաւալի, կը հոսի – երեք անգամ գործածուած –, կը սահի, կը յորդի։ Գրութեան մակարդակին տիրապետող նոթայի մը պէս կ՚աշխատի «ու» ձայնաւորը իր երկբարբառով՝ «ոյ» եւ «օ/ո»երու զուգորդումով։ Ներբառային կամ ըսենք ենթաբառային միաւորներ նախադասութեան մէջ կը ստեղծեն ընդհանուր շարունակականութիւն մը, կարծէք բաժնուած եզրերու միջեւ չըլլար հատում. բաղաձայններու յատկանշական տեղաւորում մը, ուր «ց»եր, «ծ»եր, «ս»եր, «հ»եր, «խ»եր, «դ»եր, եւ «ռ/ր»եր կը յաջորդեն իրար, հատուածին կու տայ փնտռուած միութիւնը։ Ասոր առաջին եւ ակնբախ եւ այլ տեսակի նշանն է աշխարհագրական հեռաւորութեան լուծումը, որ Մառնը (Վէնսէնի քովէն հոսող գետ) կը հասցնէ Տօն ու Սեւ Ծով. Վէնսէնի անտառը կ՚երթայ միանալ հեռաւոր ծովուն ու «տղու խռովքներուս իմաստին»։

Քանի մը էջ անդին կը գտնենք նոյն երեւոյթը. «Կախարդական է Վէնսէնի անտառը։ Կը ջնջուի տարածութիւնը։ Մառնի ափին՝ Վառնան։ Ժամանակը կը ջնջուի փռուած մերկութիւններուն առջեւ…»³։ Կարելի չէ չնշմարել ներբառային նմանութիւնը, որ կը շեշտէ անցումը, կը դարձնէ զայն աւելի «համոզիչ». Մառնը – Վառնան ինչպէս Վառնա եւ Վէնսէն, կարծէք աշխարհագրական տեղափոխութիւնը, ժամանակի ու տարածութեան տարբերութեան ջնջումը որուն մասին է խօսքը, արարուէր ամենէն առաջ ձայնանմանութեամբ։ Գրութենական հնարք մըն է ասիկա, ի հարկէ, կատարելապէս ազդու, որ կը բանի լեզուի ենթատարրերուն մէջ, ուր ցանցեր կը ստեղծէ. ինչպէս հոյզը կը կանչէ յոյզը, կը հոսինը կը խօսին, նոյնպէս Մառնը եւ Վառնան կը հանդիպին իրարու։ Այլ նշան է ամբողջ պարբերութեան մէջ ի գործ դրուած «ու» շաղկապը, որ կը յայտնուի 11 անգամ միայն առաջին պարբերութեան մէջ, մինչ յաջորդը, նոյնքան մը տողերու երկայնքին, 6 անգամ կը գործածուի։

Նախադասութեան կալուածին մէջ, հատուածի ընթերցումը կը յայտնաբերէ գրութեան ընդլայնումի շարունակական (տարածական ու տեւողական) եզրը, ուր չկան հատումներ, այլ անդադար անցումներ՝ ընդհանուր միութեան մը։ Ձգտում՝ որուն իրագործումը կարելի է գտնել ներյայտ պատկերի մը մէջ. Մառն, Տօն, Սեւ Ծով, հոսում, յորդում, ծովու գինովութիւն, նաւ. բացայայտօրէն ծովը կը խաղայ հիմնական հէնքի դեր, որուն կը յղուի ասքը։ Անտառի այլազանութենէն անդին կը բռնուի ծովու միութիւնը, որուն շնորհիւ անտառը կը յայտնուի իբրեւ միութեան ուժական վայր մը, տանող ծայրագոյն վիճակի մը։ Հետեւաբար վերացումը կը կարդացուի իբրեւ տարբերութիւններու ջնջումին փորձառութիւնը, եկող ծառերէն, հողէն, խոտերէն եւ հաստատող եսին ու աշխարհին միութիւնը։

Վերացման նման փորձառութիւն է գրուած նաեւ գրութեան վերջաւորութեան, զուգաչափը սկիզբի վերացումին, այն պահուն երբ լուսաբացի ժամն է. «ժամը օդին ու ծառերուն վերացական սարսուռին»⁴։ Վերացական՝ բառին արմատական իմաստով ալ։ Վերացումը չի կտրեր, անջատեր եսը հողէն ու ժամանակէն, այլ կը տանի բաժանումներէն անդին, հողին, լոյսին, ժամին, մարմնին միութեան, այնպէս ինչպէս գրուած է. «Թեւերու թրթռացում մը մերթ՝ հպարտ ու խանդավառ։ Ու ճիւղերու ծփանք մը։ Ծլարձակում մը լոյսի, ձայնի եւ բոյրի՝ բազմահազար շեղբերով։ Խաւարէն վերջ, լուսաբացը ունի շնորհի մը գեղեցկութիւնը։ Երանութեան պահ մը կայ քունին ու զարթնումին միջեւ։ Երկնքին պէս, կը բացուի կարծէք ամբողջ մարմինս, կը դառնայ թափանցիկ իրերուն եւ էակներուն առջեւ…»։ Եւ քիչ մը աւելի անդին. «Ու ինծի կը թուի թէ այս բոլորը իմ մէջս են։ Ձուլուած են ներքին ու արտաքին աշխարհները։ Ոչ մէկ սահման։ Ու ես ամէն կողմ եմ, երկրագունդին հեռաւոր ծայրերուն վրայ, տարտամ վերյիշումովը ապրած երկիրներուս եւ քաղաքներուս, տեսած դաշտերուս ու արտերուս, ծառերուս ու ճամբաներուս, ծովերուս ու գետերուս»⁵։ Վերացումը՝ գրուած իբրեւ վերացական սարսուռ, երանութիւն ու շնորհ, թափանցիկութիւն ու սրբացում, յորդումի, ծաւալումի եւ համայնացեալ միացման եղանակաւորում մըն է, որ կը վերցնէ ո՛չ միայն անցեալի ու ներկայի զանազանումը, այլեւ կը ջնջէ ներքինի եւ արտաքինի սահմանները։ Ոչ մէկ սահման, կ՚ըսէ Սարաֆեան։ Եւ ոչինչ աւելի լաւ կրնայ որոշադրել վերացումը քան տարազը՝ «ես ամէն կողմ եմ, երկրագունդին հեռաւոր ծայրերուն վրայ». եսի ծայրագոյն տարածում, անոր ընդարձակումը տիեզերական բովանդակին մէջ։ Այս ընդարձակումն է որ կը թելադրէ, կը յուշէ յղում մը դէպի կրօնական փորձառութիւնը. «Պէ՞տք է հետեւցնել թէ աւելի մօտ եմ Արարիչին երբ չեմ մտածեր Անոր ու կ՚անգիտանամ Զայն, երբ շահախնդիր աղօթողը չեմ»⁶։ Հակառակ այս յղումին եւ շնորհիւ ալ անոր՝ վերացումը միստիք կամ այլ կրօնական վիճակ մը չէ, որովհետեւ այնտեղ կը պակսի հաւատքը։ Ասոր համար է որ գրութիւնը կ՚աւելցնէ. «Ունիմ ջերմեռանդ հաւատացեալի մը երանութիւնը առանց հաւատքին։ Ծառերուն կանաչը կը փայլի տարբեր սրբութեամբ մը»⁷։ Երանութիւն մը առանց հաւատքի, սրբացում մը՝ փայլող՝ իրերուն մէջ։

Անտառը կը վերացնէ, որովհետեւ կը վերցնէ բոլոր բաժանումները, հատումները, սահմանները, կը միացնէ Մառնը Տօնին, Վէնսէնը՝ Վառնային, յիշողութիւնը իրողութեան, մարդը՝ տղուն։ Կը հասկցուի ի՞նչու խօսողը վերացման այս եղանակաւորումը բացայայտէ վերջին յատկանշումով մը. «կ՚ապրիմ հրաշքի մը մէջ»⁸։

1. 2. – Բայց անտառը կը տանի նաեւ մինչեւ ծայրագոյն հակաթիւն։ Յղացքը կը յայտնուի արդէն երկրորդ պարբերութեան մէջ. կը գրուի իբրեւ ջլատում, հանդարտութեան, խաղաղութեան, երանութեան հակադրուող պրկում։ Ծառերու խարշափը կը վերածուի «սարսափի»։ Ծառերը կը դադրին մարմնին շարունակութիւնը ըլլալէ, կը կոտորակուին իրենք իրենց մէջ, կը բախին իրարու. «Բախումը բացասականին ու դրականին միջեւ, մանուկին եւ հասած մարդուն, մտաւորականին ու բանուորին, հայրենաբաղձին եւ օտարացածին, գեղեցիկին՝ որ կը նետէ զիս տգեղութիւններուն մէջ եւ տգեղութիւններուն որ կը խթանեն զիս ինէ վեր։ Անտառը կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն հակասութիւն։ Կը դառնայ ոճիրներու վայր մը»⁹։ Հակասութիւնը կը յայտնուի իբրեւ բախում, կիսում, բաժանում ու պայքար։ Տարբերութիւնները կը յայտնուին նորէն։ Անտառը կը դառնայ ոճիրներու վայր մը, «կարմիր», «ընկղմած աշխարհ» իր «կարմիր ուրուականով»¹⁰։ Սրբացումին դէմ՝ ոճիրը։ Ժամանակի եւ տարածութեան միութիւնը կը կտրտուի։ Անտառը կ՚ըլլայ քաոս, երկումի վայր, երկութիւններ արտադրող։ Վերացման բերած միութեան դէմ այսպէս կը կանգնին տարբերութիւնները, սահմանները, երկփեղկումները, հակասութիւնները։ Հակադրութիւն մը հետեւաբար կը մտնէ վերացումին ու հակասութեան միջեւ, ճիշդ անոր համար որ վերացումը կ՚ենթադրէ ջնջումը հակասութիւններուն։ 

Միութիւն ու երկում։

Բայց անտառը կը տանի ե՛ւ մէկուն ե՛ւ միւսին։

1. 3. – Եթէ անտառը երկումի վայր է, ոճիրի վայր, պէտք է ենթադրել որ զոհ մը կայ։ Այդ զոհը, այդ ընկղմած աշխարհը կարմիր ծովու մը խորը՝ ճշմարտութիւնն է։

Արդարեւ՝ ճշմարտութեան հարցադրութիւնը կը մտնէ անսպասելի կերպով երկրորդ պարբերութենէն, հակասութեան հետ. «Բայց անտառը կը ջլատէ նաեւ զիս։ Դատարան մը։ «Ըսէ՛ք ճշմարտութիւնը եւ միայն ճշմարտութիւնը»¹¹. եւ աւելի անդին «Ամէն ճշմարտութիւն կու տայ նոր ճշմարտութեան մը կարօտը։ Ամէն յեղափոխութիւն կը տանի դէպի նոր յեղափոխութեան մը։ Ո՞րն է ճշմարիտը»¹²։ Այս մուտքը կապուած է անշուշտ երկուութեան, հակասութեան. ասոր անհամաձեւ եզրերը, զայն կազմող հակադիր ուժերը չեն կրնար առնել վերջնականի խտութիւն, չեն հաստատեր չափանիշ։ Երկուութեամբ կը խախտուի միութիւնը, միաւորման ճիգը, որովհետեւ երկուութեան նոյնիսկ արդէն գերարժեւորուած տարրերէն մին կ՚ենթադրէ միւսը, կը հպատակի միւսի խաղին։ Երկուութիւնը, վերինը, սուրբը, գեղեցիկը կը կապէ վարին, հողին, տգեղին։ Ո՞րն է ճշմարիտը հարցումը ղեկավարուած է հակասութեան տրամաբանութեամբ, եւ ան է որ գերարժեւորուած եզրին ընտրութիւնը կը դարձնէ անկարելի, կը խցէ։

Կարելի է ըսել թէ ամբողջ Վէնսէնի Անտառը տարուած է ճշմարտութեան հարցադրութենէն։ Տեսանք անոր մուտքը հակասութեան հետ եւ դատարանի պատկերին արագ անցումը։ Գրեթէ նոյնն է որ կը գտնենք գրութեան վերջաւորութեան, կատարեալ համաչափութեամբ մը, ուր կրկին կը հանդիպինք դատարանի յիշատակումին. «այս անտառին մէջ, կ՚ըսեն, կաղնիի մը տակ, դարեր առաջ, թագաւորներէն մէկը, Սէն Լուի, խաչակրութենէն վերադարձին, իր պարտութեան, գերութեան ու ազատագրութեան յիշատակներով իմաստուն՝ կը դատէր յանցաւորները ամենայն արդարութեանբ» եւ աւելի վար. «Ճշմարտութիւնը կը ծնի կեղծիքէն ու կը դառնայ կեղծիք։ Բայց գեղեցիկ է իրմէ բխող լոյսը»¹³։ Ճշմարտութեան զուգորդումը, դատարանի պատկերով, պատահական չէ անշուշտ. անիկա կը պատկանի Սարաֆեանի գրութեան յատուկ կերպի մը, որ ասքը կը կտրատէ, անոր մէկ մասը կրկին անգամ կը բերէ, բայց տարբեր պատկերի տակ, որը սակայն ուրիշ բան չէ եթէ ոչ որոշադրում մը։ Արդարութեան ատեանը տեղն է ուր կ՚աշխատի հակասութիւնը զոհին ու յանցաւորին, ամբաստանեալին եւ ամբաստանողին։ Արդարութեան ատեանը տեղն է ուր ճշմարտութիւնը կը հաստատուի, կը դառնայ հաստատութիւն։ Վճիռը կը ձգտի ըսել ինչ որ է։ Իբրեւ դատում՝ դատակնիքը իր չափանիշը ունի «էութեան» մէջ։ Ճշմարիտը հետեւաբար կ՚արարուի, կը դրուի, կը կառուցուի այն հրամանին, այն դատակնիքին մէջ, որ համաձեւ է էութեան, օրէնքով՝ ապահով։ Սարաֆեանի գրութեան մէջ ճշմարտութիւնը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ «իրականը», «իսկականը»։ Հարցումը, որ կը մնայ անպատասխան, ճշմարտութիւններու բազմութենէն անդին՝ հետեւեալն է. «ո՞րն է ճշմարիտը»։ Այսինքն՝ ի՞նչ է ճշմարտութեան էութիւնը։ Դատարանի պատկերը կը թելադրէ անշուշտ որ գրութիւնը այդ էութիւնը կը փնտռէ արդարութեան մէջ։ Ճշմարիտը արդարն է։ Այս տարազը չունի ո՛չ մէկ բարոյական առում, այլ, մեծ բառով մը, էաբանական առում։ Արդարը հաստատուածն է իբրեւ էութեան ճշմարտութիւնը։ Որպէս զի տեղի ունենայ նման հաստատում պէտք է չափ մը ըլլայ, որով որոշումին սահմանները տուեալին։ Պէտք է որոշել ճշմարիտը ըստ չափի մը, այսինքն՝ օրէնքի մը։

Վէնսէնի Անտառը չի գտներ այդ օրէնքը։ Անիկա կը ճանչնայ ճշմարտութեան փոխակերպումը կեղծիքի։ Կեղծիքը կը դառնայ ճշմարտութիւն։ Այս փոխակերպումը կարելի է անշուշտ բացատրել ժամանակի միջամտութեամբ, կամ տեսանկիւնի փոփոխութեամբ։ Ան է որ կը բանի այլազան նախադասութիւններու տակ. «Բոլոր մտածումներս կու գան իրենց հակասութիւններով։ Դառնութիւնս երջանկութիւն մըն է, յուսահատութիւնս յոյս, զզուանքս կարեկցութիւն, կարեկցութիւնս՝ կեղծիք։ Ու ուրախութիւնը կ՚աճի մինչեւ տխրութիւն ու տխրութիւնս մինչեւ ուրախութիւն»¹⁴։ Կամ՝ «Այն ատեն, դարերուն մէջէն, իրականութիւնը կը վերածուի առասպելի մը ու առասպելը իրականութեան»¹⁵։ Այս եւ նման տողերու մէջ, որոնք կը վխտան Վէնսէնի Անտառըին մէջ, հակադիր եզրերը կ՚անցնին մէկ կողմէն միւսը, կը շրջուին, կը խաղան։ Դրականը կը դառնայ բացասական ու բացասականը՝ դրական։ Շրջումներու անհուն ու գրութենական խաղ մը, որ կրնայ շարունակուիլ անդադար, անվերջ։ Ո՛չ մէկ վերջնական վիճակ, որ ըլլար ճշմարիտ, այսինքն՝ կայուն, մնայուն, հաստատուն։ Եւ պատահական չէ նորէն ճշմարտութեան բախումը յեղափոխութեան հետ. «Ամէն ճշմարտութիւն կու տայ նոր ճշմարտութեան մը կարօտը։ Ամէն յեղափոխութիւն կը տանի դէպի նոր յեղափոխութիւն մը»։ Յեղափոխութիւնը, ըստ էութեան, անկայունն է, ան՝ որ կը խախտէ հաստատեալը, ան՝ որ կը փոխէ, կը շրջէ, կը յեղէ պիտի ըսեմ տուեալի ամբողջ կազմածը ու կը դառնայ եղելութիւն։ Բայց իրագործուած յեղափոխութիւն մը կը դադրի յեղափոխութիւն ըլլալէ։ Կը դառնայ միշտ արարելի ու չեղած։ Որով կը կրէ իր մէջ նոր յեղափոխութեան մը կարելիութիւնը։ Ճշմարտութիւնը նոյնպէս, երբ կը յայտնուի, արդէն կը ծածկէ յայտնութիւնը եւ ուրեմն իր մէջ կը կրէ անճշմարտութեան կարելիութիւնը եւ նոր ճշմարտութեան մը կարօտը կը ստեղծէ։ Կը հասկցուի ի՞նչու ճշմարտութեան ցանկութիւնը ինչպէս յեղափոխութեան ցանկութիւնը անհուն է, ձգտող նոր ճշմարտութեան մը։ Այս անհուն աշխատանքը կեցնելու համար է որ Սարաֆեան հարց կու տայ «ո՞րն է ճշմարիտը»։ Յեղափոխումը կարելի է ըսել կը կազմէ ճշմարտութեան ներքին օրէնքը, զոր գրութիւնը անմիջապէս կը տեղաւորէ հակասութեան մակարդակին։ Ինչ որ սակայն կ՚ուզեմ ընդգծել այստեղ, ան ալ ճշմարտութեան յայտնութեան սահմանումն է իբրեւ յեղափոխում, որ կարելի կը դարձնէ հակասութիւններու արտադրութիւնը։

Հակասութիւններու խաղը չի հասնիր աւելի բարձր համադրութեան մը, հակասութիւնը ջնջող–զանցող գագաթի մը, որուն շնորհիւ խաղին օրէնքը տիրապետուէր։ Անիկա կը մօտեցնէ մէկ եզրը միւսին, կը խաղայ կասկածին խաղը, «սկեպտիկութեան կամուրջին վրայ»¹⁶, առանց որ սկեպտիկութիւնը անգամ դառնայ իմաստութիւն կամ ճշմարտութիւն։ Քանի որ սկեպտիկը կ՚ըսէ Սարաֆեան «գիտէ կանգ առնել վտանգին առջեւ, սանձել կասկածը»¹⁷, մինչ ան որ կը խաղայ հակասութիւններու խաղը, ինքզինք կը յանձնէ վտանգներէն ամենէն վտանգաւորին՝ չկարենալ խօսելուն։

Այդ խաղը կը հակադրէ պատրանքներն ու խաբկանքները ճշմարտութիւններուն, որոնց տակ կը գտնէ այլ կեղծիքներ. կ՚արտադրէ այդ բոլորը. «ճշմարտութիւններ որ ճշմարիտ չեն»¹⁸, այսինքն՝ արդար չեն ու չեն հետեւիր օրէնքի մը զանոնք կայունացնող (կայացնող), ինչպէս կեղծիքներ «որոնց մէջ աւելի անկեղծ ենք»¹⁹։ Ինչ որ կը նշանակէ թէ հակասութեան տարրերը չունին իսկութիւններ, մի անգամ ընդմիշտ հաստատուած։ Փոփոխուող, փոխադրուող, այլացող, բազմացող ճշմարտութիւններ են, որոնցմէ ո՛չ մէկը կրնայ ճշմարիտ ըլլալ, ո՛չ ալ ըլլալ միայն «կեղծ»։ Երբ Սարաֆեան կը գրէ. «Ճշմարտութիւնները այլազան են ու անոնցմէ ոչ մէկը վերջնական է»²⁰, կը խախտէ ոչ միայն ճշմարտութեան միութիւնը, այլեւ անոր կարելիութիւնը։ Կը մնայ հակասութեան ցանցը, որ կ՚աշխատի ամէն տեղ։

1. 4. – Անտառը կը տանի մէկ կողմէն ծայրագոյն վերացման, միւս կողմէ ծայրագոյն հակասութեան։ Խօսեցանք այս բայցին մասին, որ կը կապէ անտառին երկու շարժումները։ Անհրաժեշտ է խորացնել այս կապը։ Խօսեցանք կապին հակադրականութեան մասին, առանց այդ կապը պեղելու։ Ի՞նչ է հակադրութիւնը այս պարագային եւ ի՞նչ կ՚ենթադրէ այս ծայրագոյնը, որ մինչեւ հոս մնաց աննշմար։

Հակադրութիւն մը, համասեռ հակադրութիւն մը, ինչ ալ ըլլան անոր հակադիր տարրերը, կ՚ենթադրէ մօտեցման մակարդակ մը, հասարակաց եզր մը ուր այդ տարրերը կը հակադրուին։ Իրարմէ բոլորովին տարբեր բաներ կարելի չէ հակադրական նկատել, եթէ տարբերութեան մէջ չմտնէ զանոնք մօտեցնող տարրը։ Ի՞նչ է վերացումը հակասութեան հակադրութեամբ մօտեցնող մակարդակը։ Ի՞նչ է այդ նոյնը հակադրութեան։ Ծայրագոյն հակասութիւն, ծայրագոյն վերացում հակադրական են միայն անով որ կը նոյնանան եւ այդ նոյնը ծայրագոյնն է։ Ո՞ր չափով ծայրագոյն վերացումը եւ ծայրագոյն հակասութիւնը նոյնը չեն, չունին նոյնացման եզր մը։ Արդարեւ՝ այն չափով որ անտառի շարժումը կ’արտադրէ ծայրագոյն եզրեր, այդ չափով կը պատկանին իրարու իրենց ծայրագունութեան մէջ, այսինքն՝ այն շարժումին մէջ որ զանոնք կը տանի դէպի ծայրերը, ինչպէս եսը կը տարուի մինչեւ երկրագունդին ծայրերը։ Ի՞նչ է այս շարժումը կամ ի՞նչ է այս ծայրայեղումը։

Տեսանք որ վերացման մէջ սահմանները կը ջնջուին, կ՚այլափոխուին, կը կատարուի «հրաշքը» որուն շնորհիւ ներկան կը քալէ մանկութեան հետ եւ դառնութիւնը կը դառնայ սրբութիւն։ Հակասութեան մէջ, ինչպէս է օրինակ ճշմարտութիւնը, հակասուող եզրերը կը ծնին իրարմէ, կը փոխեն զիրար։ Կրկին շարժում մը՝ որուն ընթացքին ճշմարտութիւնը կը վերածուի կեղծիքի (այդ վերածումին մէջ կ՚ուզեմ հոս կարդալ նաեւ ետ–ի յղում մըն ալ), այսինքն՝ նոյնպէս կ՚այլափոխուի։ Այլափոխումը կամ յեղումը կը թուին հետեւաբար ըլլալ հասարակաց, համասեռող այն գետինը որ կը փնտռէինք։ Վերացումը հակասութեան մօտեցնող, անոր յարաբերող կապը, այդ նոյնը այլափոխման, յեղման շարժումն է ինք։

Այլափոխումը կը կազմէ ծայրագոյնին արտադրութեան օրէնքը։ Ան է որ հակադրութիւնը կը դարձնէ կարելի։ Վերացումով տարբերութիւնները կ՚այլակերպուին միութեան մէջ, հակասութեամբ միութիւնը կ՚այլակերպուի այլազանութեան։ Վերացում եւ հակասութիւն շրջուած կերպով կը պատկանին նոյն այլակերպման մակարդակին։ Հաւասար են նոյն համակարգին մէջ։

Այլակերպման այս սկզբունքը կը գործէ իբրեւ անտառին կրկնակ շարժումին օրէնքը։ Բայց ի՞նչ է անտառը որպէս զի ընդլայնի իբրեւ հակադրական երեւոյթ։ Հարցումը էութեան, հարց մը չէ որ կը դնէ, այլ անտառի ընդլայնման եղանակի հարցը, անտառին տարածումը խօսող Եսին առջեւ։ Նախ՝ անհրաժեշտ է մինչեւ հոս մէկ դի դրուած զիսը նկատի առնել։ Գրուած էր. «անտառը կը տանի զիս մինչեւ ծայրագոյն…» ։ Նախադասութեան այս մասը անփոփոխ մնացած մասն է եւ հոն է փաստօրէն նոյնութեան աշխատանքը։ Անտառը կը տանի զիս. խօսող Եսին տեղը, անոր «ըլլալու» եղանակը տարուիլ մըն է։ Խօսողը – եւ գրողը – փաստօրէն կը տարուի, կը կրուի իրմէ աւելի մեծ ուժէ մը։ Աւելի ճիշդ՝ կ՚ենթարկուի անտառին, կը դառնայ անկարող՝ տիրապետելու անտառի ուժին։ Ասով կարելի է բացատրել այն իրողութիւնը, թէ անտառը, գրութեան մէջ, կը դիտուի միշտ մէջէն, վարէն եւ երբեք վերէն։ Մնաց որ վերէն դիտելը անպայման նշանը չէ տիրապետումին։ Ամէն պարագայի խօսողը ենթակայ է անտառին, անոր ենթախօսը, անոր հպատակը, այսինքն՝ իշխանութիւն / ենթարկում ուժի կառոյցին մէջ։

2. 0. – Անտառը ենթախօսին համար կը յայտնուի իբրեւ «կախարդական» ու «մոգական» անտառ։ Գրութեան մէջ կը հանդիպինք թեմայ – նախադասութեան մը կրկնուող 6 անգամ. «Կախարդական է Վէնսէնի Անտառը»²¹ եւ մէկ անգամ «Մոգական է Վէնսէնի անտառը»²²։ Թեմայի ցրուումը հետեւեալն է. երեք անգամ գրութեան սկիզբը, նոյնքան գրութեան վերջը։ Նշմարենք այն որ թեման անուանային նախադասութիւն մըն է, այսինքն՝ կը կազմուի անուն – էական բայ – ածական մասերէն։ Բայց անուանային նախադասութեան կառոյցը բաւական տարածուած է ամբողջ գրութեան մէջ ու երբեմն կը կազմակերպէ ամբողջ պարբերութիւններ։ Այսպէս «Անհուն է Վէնսէնի անտառը»²³, «Երազային դղեակ մըն է այն ատեն Վէնսէնի անտառը»²⁴, «Ծով մըն է գիշերը Վէնսէնի անտառը հովին տակ»²⁵, «Դժոխք մըն էր Վէնսէնի անտառը»²⁶, «Գթառատ ծառաստան մըն է ամառը Վէնսէնի անտառը»^27։ Այս նախադասութիւնները օրինակներ են միայն. նկատի չենք առներ գրութեան սկիզբի երկար հատուածը՝ հիմնուած ամբողջովին անուանային նախադասութեան կառոյցին վրայ, ոչ ալ բայի շրջումներով եկող պարագաները։ Անուանային նախադասութեան այս առատութիւնը, եթէ կը համապատասխանէ «ոճային» մտահոգութեան մը, կը համապատասխանէ նաեւ անտառը յատկանշելու, անոր բազմադիմութիւնը, այլազանութիւնները անուանելու, կոչելու, ըմբռնելու ճիգի մը։ Մակդրումի աշխատանքը կը հիմնուի այստեղ էական բայի ոչ միայն յօդիչ, բաղհիւսական պաշտօնին վրայ, այլ նաեւ յօդումին «գոյաբանական» պաշտօնին։ Եթէ քերականօրէն էական բայը եւ իր համարժէքները կը յօդեն, կը բաղհիւսեն ստորոգելին գոյականին ասոր համար կարելի է անուանային նախադասութիւնը կոչել նաեւ գոյականական նախադասութիւն, այդ գոյականին կու տայ ստորոգութիւն մը։ Ստորոգելին կը պատկանի գոյականին, կը նոյնանայ անոր իբրեւ իր մէկ յատկութիւնը։ Այս պաշտօնն է որ կարելի կը դարձնէ ոչ միայն ածական գոյական կապ մը, այլ նաեւ գոյական գոյական կապը։ Վերջին պարագային յօդումը կը բանայ բոլորովին տարբեր հորիզոն. լեզուին բոլոր անունները կրնան յօդուիլ եւ ոչ միայն այլեւս յատկանշումի ու գոյականի յատկութեան որոշադրումի սահմաններուն մէջ։ Յօդումը կը դառնայ յիշումի, այլափոխումի վայր։ Այսպէս երբ ունինք «Կախարդական է Վէնսէնի անտառը։ Վհուկներ են երբեմն ծառերը…»²⁸ առաջին նախադասութեան մէջ էական բայը ունի յօդումի, յատկանշումի պաշտօն. երկրորդ պարագային՝ նոյն այդ յօդումը ունի այլափոխման գործարկում։ Հետեւաբար քերականօրէն նոյնը նկատուող պաշտօն մը, գրութենականօրէն կը ծառայէ այլ դերի։ Կ’այլափոխուի։ Ան է որ կարելի կը դարձնէ անտառին այլազան այլակերպումները, հակադիր եւ հակախօս մակդրումները։ Անոր պատճառով՝ անտառը կը դադրի անջատ նոյնութիւն մը ըլլալէ, անփոփոխ տարր նկատուելէ։ Կը դառնայ անորոշադրելի ցանցի մը հէնքը։

Էական բայի այլափոխման եզրը շատ աւելի բացայայտօրէն կը գործարկէ «դառնալ» եւ «վերածուիլ» բայերով, որոնց ճիւղաւորումները Վէնսէնի Անտառըին մէջ կրնային զիս շատ հեռուները տանիլ։ Օրինակ մը գրութեան վերջին էջէն. «իրականութիւնը կը վերածուի առասպելի մը ու առասպելը իրականութեան։ Ու կեանքը, երազային այդ պարապին մէջ՝ կը դառնայ հրաշք։ Այս է պատճառը որ ամէն առաւօտ կ’անցնիմ սեղանիս առջեւ ու կը դառնամ խանդավառ, այպանելէ վերջ խանդավառութիւնն ու յոյսը՝ յանուն մոգութենէ զերծ՝ յստակ իմացականութեան մը։ Ճշմարտութիւնը կը ծնի կեղծիքէն ու կը դառնայ կրկին կեղծիք։ Ու կը կատարուի հրաշքը։ Տղան սրբութեան կը վերածէ դառնութեանս արջասպն իսկ որմէ կ’առնէ իր անդորրութիւնը։ Ու կ’ըլլայ ներդաշնակութիւն։ Այդ արջասպը կը դառնայ բարութիւն, կարեկցութիւն ու հայրենասիրութիւն»²⁹։ Եթէ օրինակէ մը մեկնելով ընդհանրացում մը կարելի ըլլար, պէտք էր հետեւցնել որ Սարաֆեանի գրութեան մէջ ուժական նախադասութիւնը չի հիմնուիր միայն բայերու առատութեան վրայ, այլեւ որոշ թիւով բայերու այլափոխական եզրին վրայ։ 

Վէնսէնի Անտառըին համար «կախարդական է Վէնսէնի անտառը» նախադասութիւնը, իր շատ որոշ կառոյցով, կը խաղայ «գլխաւոր» թեմայի դեր, բառին գրեթէ երաժշտական առումով, ուրկէ գրութիւնը կը բաշխուի։ Բայց անոր, այդ կառոյցին վրայ, կ’արձանագրուի այլ թեմայ։

Էական բայի գործարկումը կը կարդանք հատուածի մը մէջ, ուր կ’աշխատի այլափոխման ներյայտ ուժ մը, կազմակերպող նոյնիսկ «պատկերակերտութիւնը». «Կախարդական է Վէնսէնի անտառը։ Վհուկներ են երբեմն ծառերը։ Կախարդներ՝ փայտէ դաժան դիմակներով։ Դեւեր որ կը սուլեն ձմրան գիշերներուն մէջ։ Բախտագուշակ գնչուհիներ։ Ոգի մը յայտնութիւն մը կ’ընէ տերեւի մը մէջէն։ «Ու խռովիչ՝ անտառը կը դառնայ քաոս մը արեւին տակ։ Կը սարսռայ ամբողջ տարածութիւնը իրարու քսուող սահող, արձագանգող մետաղներէն (…) Ճիւղերէն կը հոսի շնորհներուն քաղցր իւղը։ Ծառերը կը դառնան գանձեր բերող մոգեր։ Գառներ։ Կախարդական է Վէնսէնի անտառը»³⁰։ Թեմայ–նախադասութիւնը որ գրութենէն ներս կը մտնէ ա՛յս պարբերութեամբ, կը գործածուի ընդլայնումին սկիզբն ու վերջը, զայն շրջանակելով կը կազմէ անոր երկու ծայրերը։ Պարբերութիւնը իր կարգին կը բաժնուի երկու մասերու, որոնցմէ կ’աւարտի «կը լսուի յղի կնոջ մը հեծքը» նախադասութեամբ։ Զանց առնելով առաջին կախարդականը, որ déclencheurի, ազդանշանի դեր կը կատարէ, առաջին մասին մէջ ունինք մակդրումներու ամբողջ ցանկ մը, եկող մէկ եւ մի ընթեռնելի կալուածէ մը որ հմայականն է. վհուկներ, կախարդներ, դեւեր, բախտագուշակ գնչուհիներ, ոգիներ, մագնիսական հոսանք, վհուկի ասեղներ։ Այս բոլորով եկող մթնոլորտին կը հակադրուին վերջին տողերը՝ որոնք կը բերեն ծնող մանուկի հէքիաթային պատկերը։

«Կը լսուի յղի կնոջ մը հեծքը» նախադասութիւնը կը կազմէ պարբերութեան առանցքը, ան՝ որուն շուրջ կը դառնայ կախարդականը իր երկու հակադիր եզրերով։ Յղի կնոջ հեծքէն կը ծնի մանուկ մը, որ կը բանայ նոր հորիզոն։ Սարսափի, մութի, մագնիսական հոսանքի միջոցէն գրութիւնը կ’անցնի «գանձեր բերող մոգեր»ուն, ուր, ի դէպ, «մոգ» բառը ձգելով իր բացասական գունաւորումը հրաշայինին կը յղուի։ Հետեւաբար պարբերութիւնը սկսող եւ աւարտող նոյն նախադասութիւնը կախարդանքի երկու տարբեր կերպեր կը յայտնաբերէ՝ մէկը դիւայինի ձեւին տակ, միւսը հրաշայինի։

«Յղի կնոջ» դարձուածքին մէջ ներյայտօրէն, գրութենականօրէն կ’աշխատի յեղափոխումին յեղը, այն որ մանուկին եղելութիւնը կը բերէ եւ կինը կը դարձնէ մայր։ Նոյն այս պատկերը իր ետին ունի լեզուին եւ ժողովրդական հաւատալիքներու ամբողջ ցանցը, որոնց կը յղուի, կը յեղուի ըսենք նաեւ, վհուկներուն։ Իսկ ասոնց կապը կնոջ որովայնին հետ աւելի քան բացայայտ է։ Թել մը այդ ցանցէն, որ Ալիշան կը գտնէ Գէորգ Սկեւրացիի մօտ. «Զի՞նչ է Վհուկ. դեւ իմն չար, որ յորովայնէ կանաց խօսի, եւ նոր իրօքն ջանայ հաւատալի առնել զխաբէութիւնն… եւ տգէտք հաւատան թէ ճշմարիտ խօսի…»³¹։ Յղի կնոջ պատկերը կը զետեղուի այսպէս աւանդական տարածութեան մը մէջ, ուր վհուկը, դեւը, որովայնախօսութիւնը, ծնունդը, խաբէութիւնն ու ճշմարտութիւնը կը կապուին իրարու տարօրինակ հանգոյցով մը։ Էականը, գոնէ այս մակարդակին, ճշմարտութիւն–խաբէութիւն զոյգն է կապուած խօսքի հարցադրութեան։ Դիւայինը, կնոջ մարմնին մէջ, որ դիւթայինն է նոյն ատեն³² կ’արտադրէ ճշմարտութիւն մը որ խաբէութիւն է եւ որ չի կրնար չհմայել։ Թէ այս դեւ–դիւթանքը ունի սեռային եզր՝ ոչ մէկ կասկած, մանաւանդ որ յղի կնոջ հեծքին կ’արձագանգեն Վէնսէնի Անտառըի վերջին տողերը, ուր կայ հետեւեալը. «Կինը, քունին մէջ՝ կ’երեւայ աւելի գեղեցիկ ու վսեմ, քաջ, աւելի ողբերգական՝ իր արգանդին ցաւովը, մարդերէս աւելի վեր» ³³։ Կրկին անգամ երկնումի կը վերաբերի Սարաֆեանի ակնարկութիւնը եւ կը կարծեմ որ յղութեան պատկերը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ յեղումին, այլափոխումին (բայց նաեւ ստեղծումին) խտացեալ յարացոյցը։

Ամբողջ բնանկարը կը տարուի այլափոխման ընդհանուր շարժումէն. ծառերը կ’ըլլան վհուկներ, կախարդներ, դեւեր, ոգիներ, հրէշներ, ինչ որ կը շեշտուի ուժական պատկերներու գործածութեամբ, Սարաֆեանի գլխաւոր բերումը «մեր» քիչ մը շատ իմաստուն գրականութեան. «Ոգիներէն մէկը կը նետէ ոսկի մը։ Ու ինկող թաւալող, քանի մը անգամ ցատկռտող եւ իր կանաչ կեղեւին ներքին ճերմակէն դուրս սլացող վայրի շագանակը կը վառի, կը նետէ խօլ նժոյգի մը նայուածքը» ³⁴։ Շագանակը նախ կու գայ իբրեւ «ոսկի», ապա իբրեւ նժոյգի նայուածք, այսինքն՝ իրարմէ ու իգականէն շատ հեռու բաներ, միացած հոս յաջորդական 4 ներկայ դերբայով։ Այլակերպման շարժումը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ գործարկումը կախարդականի որոշադրումին, ներկայ՝ ամբողջ պարբերութեան մէջ։

Կախարդականը նախ կը յարակցի վհուկին հետ, անոր՝ որ կը յարաբերի մութ ուժերու. մարդկային կարողութիւններէ վեր եղող, տեսակ մը գերբնական էակ մըն է վհուկը, որ կը խախտէ բնութեան «օրէնքները»։ Ասկէ կախարդանքին կապը դեւին ու հրէշին հետ, որոնք բացայայտօրէն բացասական են. սարսափազդու, ահարկու, «չար» ուժեր, հսկող մարդկային բոլոր արարքներուն վրայ, մանաւանդ ծնունդին. ծանօթ են դայեակներու աղօթքները որոնք կը ձգտին բառերու «մոգական» ուժով հեռացնել չար ուժերը ծննդաբերութեան վայրէն։ Այս յիշատակումը թող ձրի չթուի այստեղ. Վէնսէնի Անտառըին մէջ յղութիւն մը, յղացում մը եւ ծնունդ մը կայ, որուն համար Սարաֆեան կը փնտռէ «մոգութենէ զերծ իմացականութիւն մը»։ Այդ մասին սակայն աւելի ուշ։

Մինչ այդ՝ կախարդը կը դիւթէ, կը հմայէ, կը հրապուրէ։ Կախարդականը դիւթական է, երբ դիւային է։ Ծնող մանուկը կը խօսի կախարդականի դրական արժէքէն, որով անտառը կը դառնայ հմայիչ, հիանալի խորութիւն։ Ինչպէս կը տեսնուի, ամբողջ պարբերութիւնը կը խաղայ «կախարդականի» երկու սահմաններուն վրայ։ Անոր շուրջ է որ տեղի կ’ունենան գրութենական այլափոխումները։ Կարելի է ըսել թէ անով կը սկսին այլափոխումները. յղացքը ինք ու իր առարկան երկսայրի են. թէ՛ դրական թէ՛ բացասական, թէ՛ լաւ թէ՛ գէշ, թէ՛ ահարկու թէ՛ հմայիչ։ Նման յղացք կը մնայ անզետեղելի, անորոշելի, եւ կը մնայ դուրս նոյնութիւն / հակադրութիւն տրամաբանութենէն, իբրեւ անորոշելի տարր։ Անշուշտ, ասոր համար է որ կախարդանքը կը ղեկավարէ ամբողջ գրութիւնը։

Կախարդանքի այս ընթերցումը կը հիմնուի ամբողջովին անոր գործարկումին վրայ։ Ահաւասիկ անոր մէկ շատ յատկանշական ու բացայայտ գործածութիւնը. «Իր եօթը գոյներուն մէջ կը տեսնէի եօթը մեղքերը։ Եւ սակայն կ’ըմբռնէի թէ այդ եօթը մեղքերն էին որ կեանքը կեանք կ’ընէին։ Եօթը կայաններ որ կը ճամբեն իրենց ելեկտրական զօրութիւնը՝ լուսաւորելու համար մեզ։ Անոնց կը պարտէր մանաւանդ արուեստը իր կախարդիչ գեղեցկութիւնը։ Ու այն պահուն իսկ երբ կը մերժէի խաբկանքը, լիճի մը առջեւ ուր փռուած էր ծիածանը, կը յիշէի գիրքի մը եօթը մեղքերուն ծովային հրաշակերպ տիպարները։ Ու այն համոզումով թէ անոնցմէ հեռու մնալը առաքինութիւն մը չէր, եւ պէտք էր պայքարիլ, անոնք կու գային օժտուած զարհուրելի ուժերով։ Խաբեբայութիւնը ունէր եօթը թեւերով հրէշի մը մարմինին վրայ՝ աշխարհի ամենէն գեղեցիկ կնոջ մը գլուխը՝ մազերուն մէջ ու հրեշտակային պարանոցին շուրջ անհամար իժեր, սարդեր եւ որդեր, որոնք կ’աճէին հետզհետէ, ամէն անգամ որ, ջուրերուն խորէն, գլուխը կը սողար, կը բարձրանար կարմիր բիւրեղէ սանդուխի մը մէկ աստիճանը։ Գիրքը կը սպանէ զայն առաքինի հերոսին սուրով (…)։ Բայց անոր մահը կը թուի ինծի անիրական, վասն զի չկայ աշխարհի վրայ տապալող առաքինի մը։ Ու որովհետեւ, մանաւանդ, անհրաժեշտ է ան մեզի ապրելու եւ մեռնելու համար անոր կախարդանքին շնորհիւ»³⁵։ Հրէշի եւ կնոջ համակեցութիւնը, նոյն մարմնին մէջ, դիւաhարութեան գրեթէ տեսողական «պատկերացում» մըն է, որուն յարացոյցը, տեսանք արդէն վհուկին մուտքն է կնոջ մարմնէն ներս։ Կախարդանքը, որպէս զի «խօսի» եւ հաւատալի դարձնէ «զխաբէութիւնն» պէտք ունի որովայնի մը եւ դէպի որովայնը գացող ցանկութեան։ Խաբէութիւնը եւ կեղծը, դիւայինը կ’անցնին գեղեցիկի քողին տակ։ Հրէշի մարմին մը՝ գեղեցիկ գլուխով, Մեդուսա մը իր «օձային թեւերով» որոնք «կը վերջանան շատ գեղեցիկ ձեռքով մը»³⁶։ Հրէշին ամբողջ մակ–երեսը գեղեցիկ է, կը տրուի իբրեւ կին, ինչպէս Նիցչէի մօտ ճշմարտութիւնը էգ է։ Բայց այդ գեղեցիկին տակ կ’աշխատի խառն, աճող, բազմացող բուսականութիւնը որդերուն, սարդերուն, իժերուն։ Հատուածի պատկերակերտութիւնը մեծ մասամբ կառուցուած է հակադիր եզրերու կցումով, որը կախարդանքը կ’ընէ գեղեցիկ խաբեբայութիւն մը (խաբ–էութիւն մը), դիւթող (դիւահարող), հմայող մարմինը կնոջ որուն որովայնէն կը սկսի իժերու, ջրային խորութեան ու մահուան կալուածը։ Տգեղ ու գեղեցիկ, դիւրին եւ թիւրող, դիւթական եւ դիւային, վհուկ ու վեհ, հրէշ ու հրեշտակ³⁷, զարհուրելի ու ցանկալի ախտագին ու անհրաժեշտ՝ ահա կախարդանքին երկդիմիութիւնը իր գործարկումին մէջ։

Վերի պարբերութեան մէջ արդէն Սարաֆեանի գրութիւնը կը բանեցնէ հրէշայինն ու հրաշայինը, կրկին անգամ ձայնանմանութեան մը ընդմէջէն։ Ուրիշ տեղ՝ «հրեշտակներ են ծառերը» եւ նոյն ատեն «ջրամոյն հրէշներ»³⁸։ Նոյն հակադրութիւնը շատ աւելի զօրաւոր կերպով կը կարդանք այլ տեղ, նորէն ջրային խորքի մը վրայ. «լուսաբացին՝ հրեշտակները, անոր վրայ [ծովուն, Գ. Պ.] կը կռուին հրէշներու դէմ»³⁹։ Տեսանք արդէն որ վերացումը հրաշային էր եւ սրբացման տանող։ Արդ՝ հրէշայինը մասամբ անոր համար որ ենթաբառային կերպով կը նմանի հրաշայինին, բայց նաեւ անոր համար որ կախարդանքը կրօնականին «եղծումն» է եւ կը ձգտի որոշ «գիտութեան» մը, «հմտութեան» մը կամ գաղտնագիտութեան մը, միշտ կրօնականի շրջանակին մէջ։ Հրէշայինը այն չէ որ կը հակասէ հրաշայինը, այլ այն որ կ’առնէ հրաշայինի կերպը, որով անորոշելիութիւն մը կը մտնէ սրբացումին մէջ։

Նոյն անորոշելիութիւնը կը կարդացուի կախարդանքին «երկսեռութեան» մէջ։ Հրէշ է ան կնոջ գլուխով ու մարմնով, այսինքն՝ խառնուրդ մը, որուն արտաքին իգականութիւնը ընդգծուած է անշուշտ։ Բոլոր հէքիաթներուն մէջ՝ կախարդները, վհուկները պառաւի դիմակներ կը հագուին, ինչպէս Սարաֆեանի մէջ կախարդանքը կնոջ մարմին կ’առնէ։ Բայց այդ մարդիկը ամենէն աւելի յատկանշուած են իրենց ամլութեամբ կամ… առնականութեամբ⁴⁰։ Երկսեռ՝ եւ ոչ մէկ սեռի պատկանող կախարդը դուրս է սեռերու «բնական» բաժանումէն, որոշադրումէն, եւ կը թուի հաւաքել բաժնուած տարրերը, իգականը արականին մէջ, արականը իգականին, ստեղծելով անորոշադրելի եւ անսահմանելի «հոծոյթ» մը, եղծելով ամէն մէկ տարրի «բնութիւնը»⁴¹։ Կախարդը մօր պէս է, որ մանուկին համար կը թուի սեռէն անդին, սեռին մէջ, որովհետեւ իր իսկ սեռայնականութիւնը կը մնայ երկփեղկումէն ասդին։ Այս երեւոյթին մէջ կը խաղայ արգելքը, այսինքն՝ մօր անմերձելիութիւնը, անոր վանողականութիւնը։ Սիրուած ու արգիլուած, դիւթող ու վանող, կախարդանքը է հետեւաբար նաեւ մօրենական կախարդանքը, ան որ կը սկսի ծնունդը։ Ինչ որ Սարաֆեան կը գրէ կնոջ արտաքին գեղեցկութեան մասին, ի զօրու է նաեւ մօր մասին եւ արդէն ի զուր տեղը չէ որ «մայր» բառը կը մտնէ հատուածէն ներս. «Ու ախտերու մայր մըն էր այդ գեղեցկութիւնը։ Այսպէս, ոչ հրեշտակ ու ոչ օձ՝… ։ Այլ տկար, վերացումի եւ ստեղծագործութեան անընդունակ էակ մը՝ որ կը խռովէ ու կը գրաւէ մեզ՝ մերթ տալով ու մերթ մերժելով իր միսը…»⁴²։ Կախարդական է Վէնսէնի անտառը մօր պէս, որովհետեւ կը ծնի մանուկ մը անոր կախարդանքէն, անոր կախարդանքին մէջ, բռնուած ցանկութեան երկդիմի բացուածքին։ Մայրը կը վանէ ի հարկէ, որովհետեւ կը պատկանի հօր, որուն ստեղծած «ամօթը» կը բացայայտէ ցանկութեան ուղղութիւնը. «Ո՞վ եմ ես որ չեմ ժառանգած երկիւղած հօրս կամ մօրս հաւատքէն կաթիլ մ’իսկ։ Կ’ամչնամ բանալու Նարեկը որուն վրայ հայրս իր գիշերները կ’անցընէր»⁴³։ Հօրմէ ամչնալը կը խօսի օրինազանցումէն. բայց՝ այն չափով որ անկարող է որդին ժառանգելու հօր հաւատքը, պատգամը, Նարեկը, ասոր սրբութիւնը, այդ չափով ան կը մասնակցի կախարդանքի ժխտական գործունէութեան։ Մէջբերուած հատուածը վերցուած է երկար էջէ մը, ուր Սարաֆեան կը փորձէ ինքնութիւն մը գտնել, «ի՞նչ եմ ես» հարցումի երկար զարգացումով, հատուած որուն վերջաւորութեան կը գրէ սա հաստատումը. «ես՝ իրականութեան մարդը՝ կը թուիմ աւելի կեղծ քան ամենէն նենգ զեղծարարը՝ որ գիտէ խօսիլ պատրանքներու լեզուով… ։ Կը սիրեմ արուեստը, կ’ամչնամ անով»⁴⁴։ Կ’ամչնամ հօրմէս որովհետեւ զանցած եմ օրէնքը։ Կ’ամչնամ արուեստէն, որովհետեւ գրաւած է անոր գեղեցկութեան մէջ աշխատող կախարդանքը։ Կը սիրեմ գեղեցկութիւնը որ մայր է ախտերու, բայց կ’ամչնամ անկէ, որովհետեւ մայրը ախտն է⁴⁵։

Կը տեսնուի այսպէս որ կախարդանքի երկդիմիութիւնը կը բանի մօրենական ցանկութեան ծիրին մէջ, որ կախարդը կին է այն չափով միայն որ մայրը կին է, որ կախարդը այր է այն չափով որ կը միմէ հօր գիտութիւնը կամ հմտութիւնը օրէնքին։

Ըսինք որ կախարդանքը երկդիմի է եւ անորոշելի։ Երկրորդ յատկանշումը կրնայ հակասական թուիլ առաջինին, եթէ պահ մը մոռնալու ըլլանք որ կախարդանքը չ’իյնար հակասութեան ծիրին մէջ, որովհետեւ կը լուծարկէ եւ կը յօրինէ զայն։ Կախարդանքը ուրեմն երկդիմի է եւ անորոշելի. սակայն երկդիմիութիւնը կը բխի անորոշելիութենէն։ Կախարդանքը երկդիմի է որովհետեւ անորոշելի։ Երկդիմիութիւնը կը սկսի հակասութիւններու մակարդակին վրայ, կամ ըսենք՝ տրամաբանութեան, ուր ճշմարտութիւնը կայ իբրեւ նոյնութիւն / հակասութիւն։ Այսուհետեւ կախարդանքով կը խախտուի ճշմարտութիւնը։ Ինչ որ կը բացայայտուի յղացքի իսկ ընդլայնումով։ Արդարեւ՝ կախարդանքը շփոթ մը կը ստեղծէ աշխարհի մակերեսին ու խորքին մէջ. կը յօրինէ խաբ–էութիւն մը ձգտող ուրիշ գիտութեան մը, ուրիշ ճշմարտութեան մը։ Անով՝ անոր աշխատանքով⁴⁶ իրաւը կը դառնայ սուտ, կեղծը՝ անկեղծ։ Այլափոխման շարժում մը կը մտնէ իրերու, էակներու աշխարհին մէջ. մարդը կը դառնայ կենդանի, տունկ ու տարր, «դեղի» մը, խառնուրդի մը ըմպումով. «Կախարդական ի՜նչ բալասան /… / ի՜նչ դեղ… որ… պիտի ընէր մեզ ծով ու տունկ / եւ բազմակերպ եւ գերըզգայ…»⁴⁷։ Կախարդանքը կը խախտէ իրին, էակին, մարդուն, տունկին տրուած նոյնութեան, ինքնութեան սկզբունքը. իրերը կը շարունակուին իրար մէջ, սեռերը կը խառնուին, բոյթները կը դառնան այլութիւններ։ Նման աշխարհի մը մէջ, ուր չկան անջատ, այլեւս կայուն, հաստատ ու հաստատուած գոյութիւններ, ճշմարտութիւնը անկարելի կը դառնայ կամ կը վերածուի հաստատումի մը (բառին երկու իմաստներով)։

Կախարդանքը կ’այլափոխէ, կը խախտէ «էութեան» նոյնութիւնը ինչպէս կը կրկնաբանէ ճշմարտութիւնը։ Էական բայը ոչ միայն կը յատկանշէր, այլ կցումով կ’այլափոխէր։ Ուրիշ խօսքով՝ անիկա իրարմէ հեռու գտնուող եզրերը կը զուգաւորէ։ Բաղհիւսումը անխուսափելիօրէն զուգաւորում է, ուր կը կորսուին զուգուողներու առանձնայատկութիւնները։ Կախարդանքը կը գտնուի, կ’արարէ ակնյայտօրէն եւ կրկին սեռայնականութեան ծիրին մէջ, բայց նաեւ գրողական կիրառումին։

2. 1. – Կախարդանքի, դեւի, վհուկի, հրէշի այս միթաբանութիւնը յատուկ չէ միայն Վէնսէնի Անտառըին։ Ներկայ է ան իր գործարկումով Անջրպետի մը Գրաւումըին մէջ, ուր բազմաթիւ ակնարկութիւններու կարգին կան նաեւ ամբողջ գրութիւններ կախարդանքի, հրէշի ու վհուկի շուրջ։ Կախարդանք խորագիրը կրող գրութիւնը ի մի կը հաւաքէ կախարդանքին աւանդական տարրերը գիշերի «կաթսային» մէջ, գիշերը՝ «կախարդական դեղերու, լեզուներու մահերգակ»,

«Հսկայ կաթսայ մը ահա՝ ամբողջ գիշերը կ’եռայ
Տանիքներուն, ծառերուն, հողերուն մէջ՝ գանկէ գանկ
Տարածելով թոյնի պէս, թանձըր անձրեւ մը ձմրան»⁴⁸։

Ինչ որ յատկանշական է այստեղ կախարդականի անորոշելիութեան ցրուումն է ուրիշ տարրերու վրայ։ Այսպէս «կախարդական կաթսան»՝ «կախարդական դեղերու» կաթսայ մըն է, որ կը տարածէ «թոյնի պէս» անձրեւ մը։ Դեղ եւ թոյն նոյն գիշերին մէջ։ Հարց է սակայն թէ կախարդանքը կարելի դարձնող այս դեղը ո՞ր չափով ինքնին երկդիմի չէ։ Արդարեւ դեղը իբրեւ խոտ ու «բժշկական» նիւթ, դարման, թոյն է նոյն ատեն եւ ասիկա ո՛չ միայն իր կազմութեան մէջ այլ նաեւ իր իմաստին. դեղ բառը դարման է եւ թոյն, վնասակար խոտ։ Ակնայ բարբառին մէջ, դեղել կը նշանակէ թունաւորել⁴⁹։ Աճառեան իր կարգին կու տայ նոյն իմաստը, ուրիշներու կարգին։ Այսպէս դեղը յուռութքն է, կախարդանքը գործածուած բժշկութեան մէջ։ Բայց նաեւ ներկ է, ծարիր ու մելան, իմաստ որ կը գտնենք Յովհաննու Բ. Թուղթին մէջ. «Բազում ինչ ունէի գրել առ ձեզ, այլ ոչ կամեցայ քարտիսիւ եւ դեղով, զի ակն ունիմ՝ ինձէն իսկ գալ առ ձեզ, եւ բերան ի բերան խօսել»⁵⁰ «Եւ դիր դեղ յաչս քո զի տեսցես»⁵¹։ Դեղ = դարման, թոյն, ներկ, մելան, ծարիր, յուռութք. բառին բազմիմաստութիւնը պատահական չէ անշուշտ եւ ան է որ կ’աշխատի Սարաֆեանի քառեակին մէջ։ Ինչ որ այստեղ կարեւոր է բառին երկդիմիութիւնն է, հիմնուող անորոշելիութեան վրայ, ինչպէս կախարդանքը։ Դեղը ինքնին կախարդական է, որովհետեւ կը փոխէ թոյնը դարմանի. դեղ է եւ թոյն. այսինքն՝ չունի ինքնութիւն։

Վերոյիշեալ քերթուածին մէջ ներկայ են վհուկները, որոնց շունչը կը ծակծկէ իր ասեղներով «փառքի արձանըս» եւ կը վերածէ զայն «խեղճ խամաճիկի». փառքի արձան մը որ «իրեն հետ, իր դատարկ / Ստեղծումին ու մահուան հետ իմ հոգիս կը քամէ»⁵²։ Քերթուածը կը կոչուի Կախարդանք եւ կը պատմէ պայքարի պատմութիւն մը, ստեղծումի ու մահուան հորիզոնին։ Այսքան։ Հարց կը ծագի թէ ի՞նչու գրութիւնը կը կոչուի կախարդանք, որովհետեւ երեւութապէս ո՛չ կախարդուող կայ, ո՛չ ալ կախարդ։ Ու չկայ մանաւանդ կախարդանքի հրապոյրը։ Հարցումը կը մնայ անպատասխան եթէ մնանք գրութեան նշանակութեան մակարդակին եւ չկարդանք արարքը, որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ գրողական կիրառումը իբրեւ կախարդանքն իսկ։

Երկրորդ քերթուածի մը մէջ կրկին կը գտնենք կախարդանքը, նախ՝ իբրեւ «բնանկարային» միջոց, կապուած ծառերու որոնք «կաթսաներու շշուկի եւ մշուշի մը մէջէն / Կը սանտրուին… /… կը կանչեն» առասպելներ կը պատմեն ու կը թուին «կախարդական ստուերներ ու նշաններ անկանոն»⁵³։ Ծառերը հրապուրիչ են ու վերացնող, կը տանին հեռու, բայց հոն ուր կը տանին, կը յայտնուի հրէշ մը։ Գրուած է.

 «Ու խրելով թաթերուն, ան կը մերժէ հետեւիլ
Ինծի ու լուռ կը ծամէ գիրքի մ’էջերը անտիպ։
Սուրի մը տեղ գործածած իմ պառաւի կամ դեւի
Մոմէ, թուղթէ, մելանէ կախարդանքէս կը կատղի»⁵⁴։

Կրկին պայքար հրէշին հետ, որ առանձնացուած ու անձնականացուած այս ձեւին տակ կը դառնայ գրաւելի ներքին ուժ։ Տողերուն մէջ սակայն խմբուած են գիրք անտիպ, մոմ, թուղթ ու մելան, բառեր՝ ասոնք, որոնք ուղղակիօրէն կը յղուին գրելու արարքի մը։ Պայքարը կրկին գրողական կիրառումին մէջ ընդլայնող պայքար մըն է, ուր գրելը կը մտածուի արդէն իբրեւ «պառաւի» կախարդանք, մելանով իրագործուող։ Գրող – խօսող Եսը կախարդն է այս անգամ, որ կ’ուզէ իրեն ենթարկել ներքին հրէշը, որ Հրահաւին մէջ բացայայտ նշանն է ամլութեան։ Ամլութեան դէմ՝ գրելուն կախարդանքը։ Մելանին ներկայութիւնը կը յղէ մեզ դեղին։ Կախարդանքը մելանին միացնող միջարկումը իմաստային – բառային տարր մըն է, պահուած գրութեան տակ ու աշխատող։

Կախարդանքին գործածութիւնը գրողական կիրառումի յատկանշումին մէջ բացայայտ կը դառնայ գրութեան վերջաւորութեան դրուած, անջատ քառեակով.

«Օ Տէ՛ր, տենդոտ օրեր, զառանցանքներ, տագնապներ,
Հովեր, լաթեր, տաւիղներ, յետոյ անկում, անկողին,
Փրկէ՛ օ՛ Տէր անոնցմէ ընդմիշտ… ։ Քաշէ, պաշտպանէ
Տղայութեան շնորհիւ յառնել ուզող քերթողին»⁵⁵։

Ինչպէս կը տեսնուի հարցը յառնելու, քերթող ըլլալու հարց մըն է. յառնումը կախուած է ամբողջութեան մը ուր տենդին ու զառանցանքին կը միանան հովերը, տաւիղները, անկումն ու վերելքը։ Յառնում սկսող ծառերու կախարդանքէն, սկզբնական կանչէն՝ հասնող պայքարին։ Կախարդանքը կը խմբէ այս երկու եզրերը իր բացասական ու դրական հանգոյցին մէջ։ Քերթողութիւնը – մելանը – կախարդանք է, որովհետեւ կը կապուի անկումին ու յարութեան։ Կը դառնայ երկդիմի երեւոյթ մը։ Այդ երկդիմիութիւնը տեսանք հրէշ – կնոջ պատկերին մէջ որով կը բացայայտուէր «արուեստին» ու «գեղեցկութեան» «էութիւնը»։ Նոյն երկդիմիութիւնը, կրկին կնոջ պատկերին տակ կը գտնենք Միջնաբերդի Դիւթանք գրութեան մէջ։

«Դիւթանքն ահա վերըստին։ Փախչիլ անկէ, զրկե՞լ զայն,
Կինն այդ կանաչ աչքերով որ բացաւ վիհը հոգւոյս
Ուր ամլութիւնը կ’իշխէ, թոյնն արուեստի մը ունայն»⁵⁶։

Այստեղ կ’արձանագրուի դիւթանքին կրկնակ ձգողական ու վանողական շարժումը, բայց կապուած «կանաչ աչքերով» կնոջ, որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ «գեղեցկութիւնը», «թոյնը» որ ամլութեան վիհ մը կը բանայ, որովհետեւ վհուկ մըն է։ Իսկ վհուկին վայրը գրուած է իր անունին մէջ, ինչպէս կը թելադրուի արդէն⁵⁷։ Վհուկը կը գործէ վիհերու սահմաններուն, եթէ ոչ անոնց մէջ։ Անոր բոլոր յատկանշումները կը խօսին անդնդախորի, մութի ձգողութենէն, որը գրուած է արդէն Վէնսէնի Անտառըին մէջ. «Վիհի մը առջեւ, խաւարին մէջ ու վիհէն եկող փորձութեան մը դէմ»⁵⁸։

Վիհ, վհուկ, վհատանք բայց նաեւ վեհ, վեհութիւն՝ ահա բառային շաւիղ մը՝ համակարգային կերպով գործող գրութեան մէջ։ Վիհէն եկող փորձութեան մը մասին խօսելէ վերջ՝ Սարաֆեան կը գրէ. «Ու այրող հոգիս կ’արձակէ այն ատեն իր ամենէն մեծ դառնութեան բոցը գեղեցկութեան դէմ… ։ Բարձրութեան այդ ծարաւը բացած է առջեւս վիհերուն ամենէն սեւն ու խորը։ Անցած եմ տարիներուն մէջէն ստուերի նման։ Եւ երբ հասած եմ վհատութեան այս եզրը, ինէ աւելի իմաստուն կը տեսնեմ մարդոց ասնայինը»⁵⁹։ Բարձրութեան, գեղեցկութեան այս կարօտը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ վեհութեան ցանկութիւն մը, որը նոյնպէս ներկայ է անշուշտ գրութեան մէջ. «բայց աւելի մեծ է խռովքը երբ անտառը խաղաղ է մութին մէջ ու ունի անհամար սփինքսներէ եկող լռութիւն մը։ Վեհութիւնը կը դառնայ ահարկու։ Թաւիշէ թաթերով գազան մը»⁶⁰։ Վիհ ու վեհ, իրարու լծակից կը տանին վհատանքին, եկող վհկութենէն։ Արուեստը՝ թոյն, որովհետեւ ամլութիւն ու անդունդ բերող, բայց նաեւ դեղ ու դարման՝ որովհետեւ մաքրող, ազատող գրողը վիժումներէն, անկումէն⁶¹։ Տարօրինակ չէ որ գրութիւնը խօսի այլեւս դառնութեան բաժակի մասին. «Օ իմացականութիւն, դառնութեան բաժակս։ Եւ անով էր միայն որ կարելի էր մաքրուիլ, գիտակցութեան հասնիլ, բուժուիլ, խաղաղիլ։ Իմացականութիւն պէտք էր ուրանալու համար իմացականութիւնը։ Ո՞ւր եմ։ Վիհի մը առջեւ, խաւարին մէջ ու վիհէն եկող փորձութեան մը դէմ»⁶²։ Ինչ որ կը վերաբերի իմացականութեան, կը մնայ տարածելի նաեւ արուեստին, որուն դառնութեան բաժակէն պիտի արուեստը բուժուի⁶³։ Բայց այս ձեւով վիհին, վհուկին, այսինքն՝ արուեստի կախարդիչ ու կանաչ աչքերով կնոջ ձգողութիւնը կը մնայ ամբողջ։ 

Ինչ որ յատկանշական է եւ որուն վրայ մինչեւ հոս ընթերցումը որոշ լռութիւն պահեց, ան ալ հրէշ – կնոջ ջրային նկարագիրն է, բացայայտ անշուշտ Մեդուսայի միթոսին մէջ եւ որ կը կրկնուի Վէնսէնի Անտառըի բոլոր այն հատուածներուն մէջ ուր լիճ ու ջուր կայ, ուր պատկերակերտութիւնը կը յղուի հեղուկ տարրերու, մնացող, կայուն, Պաշըլար պիտի ըսէր «քնացող» ջուրերու։ Այսպէս է որ լիճին ջուրը կը դառնայ «Երբեմն սեւ հայելի մը։ Մեղր՝ լուսնի լոյսին տակ, ու ծովամայրի նման մեղկ ու թուլթուլիկ՝ երբ հով կայ։ Հազարաւոր շերամներու շարժում մը՝ հոն ուր կը հասնին մօտակայ պարահանդէսի մը լոյսերը։ Ու շերամներուն թափած մետաքսի թելերուն տակ՝ լուսավառ աչքերը քանի մը հուրիներու։ Անոնք՝ որոնց հետ պարած եմ տարիներ առաջ եւ մոռցած, երբ պարել գիտէի…»⁶⁴։ Անկախ հատուածի բացառիկ «արդիականութենէն» գրելակերպի տեսանկիւնէն դիտուած, տողերը կը կրկնեն հրէշ – կնոջ պատկերը, զայն անշուշտ ամբողջովին նորոգելով. ջուրի հայելիէն անդին՝ լուսնի լոյսը՝ որ առաջին փոխաբերութեամբ մը կը վերածուի «ծովամայրի», այդ տգեղ կենդանին, որ սակայն այնքան ոգեկոչական անուն ունի, գացող դէպի ցանկութեան ուղղութեամբ, դէպի մայրը որ ծովն է միշտ, բայց վտանգաւոր, ահարկու եւ սպանող։

Վերադառնանք հրէշ – կնոջ մա՛յր պատկերին, անոր օձային թեւերուն որոնցմէ «մէկը կը վերջանայ շատ գեղեցիկ ձեռքով մը՝ որ, նուրբ ու թափանցիկ՝ կը ծփայ ալիքներուն տակ, յուզիչ՝ ծնող երազի մը նման, փայփայիչ…»⁶⁵։ Ջուրին մէջ սուզուող, պառկող կնոջ այս պատկերը կը յղուի Օֆէլիայի տիպարին, իր կարգին յաճախող Վէնսէնի Անտառըի էջերը, Համլէթի շուքին հետ. «Ափին կեցած մենաւոր ծառը լուռ ու երազուն է երբեմն նման Դանիոյ իշխանին, որ իր խռովքը փարատելու համար կը սեւեռէր իր նայուածքը արքայական պարտէզին լիճին, կը մտածէր կեղծիքի մը՝ քօղազերծ ընելու համար շրջապատին կեղծիքը։ Ու երբ կը լսուի անոր փսփսուքը – ըլլա՞լ թէ չըլլալ… գրե՞լ թէ չգրել… – ալիքները կու գան սուգովը ծովամոյն Օֆէլիայի մը, տխրութեամբը կոյս մեռած սիրոյ մը։ Ալիքները կու գան ծիծաղներու պէս նաեւ։ Համլէթ կը խնդայ…»⁶⁶։ Կախարդանքը Օֆէլիայի՝ սիրող ու մերժող, կապուած հօր շուքին, գեղեցիկ ու մեռած միեւնոյն ատեն, մահուան մէջ ժխտուած։ Օֆէլիան, ջուրի մէջ, կը միանայ մօր, Մեդուսային։ Արդարեւ, Համլէթ կը մնայ կապուած մօր ու կը ձգտի բաժնել զայն հօր փոխանորդէն՝ հօրեղբօրմէն – ինչ որ նոյնն է –, որուն հետ կը միանայ նաեւ։ Կապուած մօր՝ կը տատանի ու կը վախնայ իրագործելէ վրէժը։ Եդիպեան հանգոյց մը կը պարզէ, զոր անկարող է զանցելու. այդ հանգոյցն է որ կը դառնայ Օֆէլիայի մերժումին պատճառը։ Համլէթ չի կրնար իր ցանկութիւնը տանիլ մօրմէն Օֆէլիային։ Բայց ջուրերուն մէջ պառկող Օֆէլիան, գեղեցիկ ու կոյս մեռած Օֆէլիան, այն չափով որ կը հետեւի իր հօր խօսքերուն, այն չափով որ կը խենդենայ հօր մահուամբ, կը մտնէ Եդիպեան շրջուած կառոյցին մէջ։ Օֆէլիայի գեղեցկութիւնը Մեդուսայի գեղեցիկ ձեռքն է, որուն տակ կը շարժի Համլէթի իսկ մայրը։ Անգամ մը բռնուած այդ ծովամայրէն՝ Համլէթ անկարող է որեւէ ազատագրումի իրագործումին։ Պիտի իյնայ անոր թեւերուն մէջ⁶⁷։

Մօր կախարդանքը եւ անոր մէջ զետեղուող հարցումը տարակուսանքին. գրե՞լ թէ չգրել, ըլլա՞լ թէ չըլլալ։ Ըլլալ, ընդունիլ մօրմէն բաժանումի օրէնքը, ընդունիլ տարբերութիւնը. չըլլալ՝ այսինքն՝ մեռնիլ ու միանալ մօր։ Համլէթի հարցումը վարանումը կը մատնէ ձգողական մօր ու ձգողութեան արգելքին միջեւ։ Գրե՞լ թէ չգրել, կը հարցնէ Սարաֆեան, տեղափոխելով Համլէթի հարցումը բայց նոյն ատեն տեղաւորելով զայն իր իսկական վայրին մէջ։ Գրե՞լ ընդունելով արուեստին, բեմադրութեան ու թատրոնին կեղծիքը, քողազերծ ընելու համար կեղծիքը։ Թէ չգրել, այսինքն ձգել որ կեղծիքը շարունակուի, ձգել որ մայրը մնայ հօր, անոր՝ որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ Համլէթի իսկ ցանկութեան իրագործումը։ Ամէն պարագայի գրելը կապի մէջ կը մտնէ այն բացակային հետ որ հայրն է։ Գրելով կը յայտնուի հայրասպանութեան տեսարան մը, ինչպէս՝ Համլէթ կը բեմադրէ Կոնզակոյի սպաննութիւնը. բայց այդ բեմադրութեամբ, այդ կեղծիքով եթէ ճշմարտութիւնը կը պատկերացուի, այդ ճշմարտութիւնը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ Համլէթի իսկ ճշմարտութիւնը, անոր ցանկութիւնը դէպի մօր վիհը։

Կեղծիքը, թատրոնը, բեմադրութիւնը, խօսքը ահա գեղեցկութիւն մը որ իբրեւ նենգութիւն ու «պատրանքներու լեզու» թունաւոր է. թունաւոր դեղ մը։ Կախարդանք մը՝ որուն ընդմէջէն կ’անցնի ճշմարտութեան մը փայլը, առանց որ այդ ճշմարտութիւնը ճշմարիտը ըլլայ։ Բայց այդ կախարդանքը կ’այլակերպէ եւ իբրեւ այդ՝ գրութենական տարածութեան մէջ կը մտցնէ վտանգաւոր տարր։ Մելանը թոյն է եւ դեղ. թոյն՝ որով կը յայտնուի արգիլուած մայրը, վհուկը, վիհը. դեղ՝ որով ցանկութիւնը կը գտնէ իր շեղ ճամբան։ Երկդիմիութիւնը մելանին, մօր։

2. 2. – Գրողական կիրառումը, մելանին աշխատանքը իր կարգին կ’ենթարկուի բեմադրումի եւ ուղղակիօրէն. «Ու արշաւող կառքերուն աղմուկը կը յիշեցնէ ուրիշ առասպել մը։ Ժայռ մը որ միշտ կը գլորուի վար՝ ամէն անգամ որ հերոսը կը բարձրացնէ զայն լեռն ի վեր։ Ու կը զգամ ուսերուս լայնքը, ստեղծուած այդ ծանր բեռը տանելու, կամքիս յամառութիւնը խոնջէնքին ու յուսահատութեան ետին։ Գրելու կորովս՝ երբ էջերս կ’այլակերպուին մէկ օրէն միւսը, երբ ոսկիս կը վերածուի աւազի ու ընկրկումիս մէջ՝ հալածուած ես ինէ, ծնած ինծի հետ խաղցող դեւէ մը, կը միանամ բոլոր անոնց որ չեն սիրեր զանոնք։ Կ’ուզեմ իրական էջերս»⁶⁸։ Սիզիֆի միթոսին յղումը եթէ կը ձգտի գրել գրողական կիրառումին անդուլ, ան–վերջ եզրը, կը ձգտի նաեւ մտցնելու դեւի գաղափարը։ Այսպէս ինչպէս աստուածները դատապարտեցին Սիզիֆը կրելու ժայռը, ան–նպատակ ու ան–իմաստ կերպով, այնպէս նաեւ դեւը կ’աշխատի գրող – խօսողէն ներս։ Գրելը դիւային արարք մըն է, դիւթանք մը որ կը դառնայ դիւահարում. կը հասնի ոչ մէկ իմաստի որ ըլլար վերջնական69, բայց անկէ կը ծնի խօսողը։ Գրուած է. «ինծի հետ խաղցող դեւէ մը». դեւէն է որ կը ծնի ենթախօսը, ճիշդ այնպէս ինչպէս անտառի կախարդանքէն կը ծնի մանուկը, յղի կնոջմէն, յեղումէն, Մեդուսայէն կը ծնի անոր ցանկութիւնը։ Անհատնում աշխատանք մըն է այս ծնունդը որուն ընթացքին գրուող էջերը կ’այլակերպուին։ Դրականը կը դառնայ բացասական, ճշմարտութիւնը կեղծիք, ոսկին աւազ։ Ահաւասիկ մելանին կախարդականը։ Ներկը կ’այլակերպուի այլ ներկի։ Անդի՞ն։ Մելանէն ու ներկէն անդի՞ն։ Ոչ մէկ իմաստ, ինչպէս Սիզիֆի կրած / գրած ժայռը։

Էջերու այլափոխումը կը մատնէ գրութենական տագնապ մը։ Գրելը, մելանին հոսումը կախարդանք մըն է, որ կ’այլակերպէ ամէն ինչ եւ ինքզինք։ Կը գեղեցկացնէ տգեղը, կը տգեղցնէ գեղեցիկը։ Համլէթ կը դիմէ կեղծիքին, թատերականացման, բեմադրումին, ինչպէս Սարաֆեանի գրութիւնը կը գրէ – կը բեմադրէ ինքզինք. ասով ճշմարտութիւնը կը ներկուի, կը կեղծուի, թէեւ կը փայլի։ Ահաւասիկ մելանին կախարդանքը, դեղին թոյնը, որով կը քանդուի ճշմարտութիւնը ու կը փակուի վերին իմաստի մը ճամբան։ Գրութեան որոնումը կը տանի ո՞ւր։ Գրուած է. «Բայց եւ այնպէս, խոկումէն զգայնութիւն ու զգայնութենէն խոկում, դառնութենէն, ուրախութիւն, պիտի դառնանք մշտնջենական շարժում մը, սպասելով միշտ ու տակաւին՝ երբ մեր սպասածը կու գայ ու կ’անցնի։ Անյագութիւն մը։ Որոնում մը։ Գոհանալու մղող դժգոհութիւն մը…»⁷⁰։ Որոնում մը որ կոյր է, գոհունակութիւն մը՝ որ դժգոհութիւն է, սպասում է բանի մը որ պիտի գայ. երջանկութիւն մը՝ որ չունի առարկայ, ինչպէս մօր գացող ցանկութիւնը ոչ մէկ առարկայ կը գտնէ ուր հանգչի. «Մեր ուզածը երջանկութիւնն է միշտ՝ սէրէն ու բանաստեղծութենէն։ Ու մեր երջանկութեան համար՝ կարեւորը հաւատալն է ու սպասելը բանի մը որ պիտի չգայ։ Խաբուիլը»⁷¹։ Որոնումին մէջ աշխատող ցանկութիւնը կ’անցնի մէկ խաբկանքէն միւսը, մէկ կեղծիքէն միւսը, նոյնիսկ երբ ինքզինք կը բեմադրէ, որովհետեւ կը կեղծէ։ Այդ ցանկութիւնը պիտի բնաւ չճանչնայ ինքզինք։

Մէկ եզրէն միւսը անցումը, բեւեռներէ շրջագայումը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ խաղ մը։ Ենթախօսը խաղալիք մըն էր արդէն դեւի ձեռքերուն մէջ։ Գրութիւնը կ’ըսէ նոյն ուղղութեամբ. «տգեղութիւն մը կայ ամէն գեղեցկութեան ետին։ Կայ լարախաղաց մը ամէն յաջողուածին մէջ, վհուկ մը, փորձառու վարպետ մը»⁷²։ Գեղեցկութեան արտադրութիւնը կ’ենթադրէ վհուկ մը, որ կը խաղայ հմտութեան մը խաղը, որուն խաղը այլ բան չէ թերեւս եթէ ոչ անցնիլ դիւթանքէն դիւայինը եւ դիւայինէն դիւթանքը, վիհը վերածել վեհութեան մը, շրջել զայն նորէն։ Արուեստը խա՞ղ մը։ «Կեանքը խաղ ու խորամանկութիւն էր։ Խաղ ու խորամանկութիւն էր արուեստը։ Խաղ ու խորամանկութիւն էր խելքը, ամբարում մը օտար տարրերու ի վնաս մեր իրականութեան»⁷³։ Հակադիր եզրերէ շրջագայումը կը պատկանի խաբէութեան կալուածին, գիտութեան մը որ կը կապուի կազմակերպուած ռազմավարութեան։ Ամէն խաղ նման գիտութիւն, հմտութիւն, ռազմավարութիւն կ’առաջադրէ, գոնէ ներյայտօրէն։ Ինչ որ սակայն հետաքրքրական է, ան ալ այս խաղին տիրապետութիւնն է խօսողին ու գրողին վրայ։ Ենթախօսը, ինչպէս յղացքը կը յուշէ, ենթարկուող մըն է այդ խաղին, որ Սարաֆեանի մօտ կը որոշադրուի իբրեւ «օտար» տարրերու ներմուծում։ Ճիշդ ամէն վտանգի պէս՝ որուն սահմանափակումը կը սկսի անոր արտաքսումով։ Արդարեւ՝ խաղը որ կը շրջէ մէկ եզրը միւսին վրայ, մէկ յղացքը կը յեղէ միւսին մէջ, այդ խաղը ընդմիշտ կը վտանգէ ճշմարտութիւնը, «մեր իրականութիւնը», մինչ միւս կողմէ «խելքը» արդէն տարազուած է իբրեւ խաղ ու խորամանկութիւն։

Որոնողը այսպէս կը սպասէ բանի մը, կը կառչի առանցքի մը որ ըլլար խաղէն անդին «մեր իրականութիւնը»։ Գրողը կը ձգտի «գրական» էջին որ ըլլար վերջնականը։ Գրելը սակայն կախարդանք մըն է, որ կը ծածկէ այդ վերջին էջը, որ մելանով կը ծածկէ իրականը։ Հետեւաբար թոյն մըն է։ Ի՞նչպէս չէզոքացնել այդ թոյնը, անոր այլափոխման զօրութիւնը, ջնջել ու հաստատել անխաղ օրէնք մը։ «Կ’ուզեմ իրական էջերս»։ Այստեղ կը բանի ճշմարտութեան ձգտումը, ան–կեղծ ճշմարտութիւն մը, վերջինը։

Այսպէս՝ գրողական կիրառումին մէջ կը յայտնուի ա՛յլ ճնշում։ Խաղէն վերջ եւ անկէ անդին՝ ճշմարտութեան գերագոյն ճիգ մը։ Պայքար մը՝ հետեւաբար կախարդանքին իսկ դէմ, այլափոխման դէմ։ Ճշմարիտն ու մոգականը, ճշմարտութիւնն ու վհկութիւնը կը կենան դէմ դէմի. մէկը իսկութիւնն է, միւսը անոր կրկնաբանումը։ Դէմ–դէմի կ’ըսէի, պէտք էր ըսել մէջ–մէջի. «Ու կը մեկնին ձայնական ալիքները, առատ, մոգական, երբ ես կը դողամ ճշմարիտ բառ մը գտնելու համար…»⁷⁴։ Ճշմարիտ բառ մը՝ որ ըլլար մոգութեան ալիքներուն դէմ կայուն աստղ, «ուղեցոյց աստղը… սաւառնակներուն»⁷⁵։ Կախարդանքը կ’ենթադրէ աշխարհ մը, որ չունի ուղղութիւն, «յառաջ–դիմութիւն», պատմութեան ընթացք, այնտեղ ժամանակը կը շրջուի, կը դառնայ ինքն իր վրայ, կը վերադառնայ, կը յեղաշրջուի։ Մոգականին դէմ, խաղին դէմ (կը հասկցուի ինչու Սարաֆեան այդ խաղը կ’արտաքսէր, կը դնէր զայն «օտար տարր»ի անունին տակ) ճշմարիտ բառը իբրեւ դեղ որ բուժէր մեզ դիւայինէն։ Դեղ իբրեւ թոյն։ Թոյն, դեղ, ճշմարիտ, կեղծ. «Այն ատեն, դարերուն մէջէն, իրականութիւնը կը վերածուի առասպելի մը ու առասպելը իրականութեան։ Ու կեանքը, երազային այդ պարապին մէջ կը դառնայ հրաշք մը։ Այս է պատճառը որ ամէն առաւօտ կ’անցնիմ սեղանիս առջեւ ու կը դառնամ խանդավառ, այպանելէ վերջ խանդավառութիւնն ու յոյսը՝ յանուն մոգութենէ զերծ՝ յստակ իմացականութեան մը։ Ճշմարտութիւնը կը ծնի կեղծիքէն ու կը դառնայ կեղծիք։ Բայց գեղեցիկ է իրմէ բխող լոյսը։ (…) Ու էջերս, որ գիտեմ, պիտի երթան մոռացութեան վիհն ի վար, բոլոր էջերուն պէս, կը ծածկեն պահ մը այդ վիհը՝ սրբազան լոյսի մը նման, երբ լուսաբացը կը թափանցէ հոգիիս խորերը։ Ու կեանք կ’առնեն կրկին սառելու մօտ երազները…»⁷⁶։ Խաղի ցանցին մէջ բռնուած ենթախօսը կը գրէ ճշմարտութեան բխող լոյսին համար ու կը փորձէ պահ մը պարապը (իմաստին) ծածկել իր սրբազան լոյսով։ Գրելը կը ձգտի այլեւս տեսակ մը բացարձակ յստակութեան, պայծառութեան, որ մաքրէ իմացականութիւնը եւ ինքզինք մոգութեան կեղտէն ու մելանէն։ Յղացում մը՝ առանց դեւի կամ դիւթանքի։ Ինչ որ կ’ենթադրէ անշուշտ, ինչպէս էր պարագան խաղին, իմացականութիւնը իր կարգին այլափոխումի, մոգութեան եղանակաւորումի մը մէջ է բռնուած։ Բայց իմացականին լոյսը մոգութենէ զերծ՝ կը բանի արարքի մը մէջ որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ մոգութիւնն իսկ, գրելը։ Կախարդանքին մէջ կախարդանքին դէմ պայքար մը կը մտնէ այսպէս յանուն ճշմարտութեան փայլին։ Նոյնը՝ ի հարկէ իմացականութեան ալ համար. «Իմացականութիւն պէտք էր ուրանալու համար իմացականութիւնը»⁷⁷, ինչ որ կը բանայ կրկին անգամ անտիրապետելի վիհ մը։ Ճշմարտութեան ցանկութիւնը, ճշմարիտին հասնելու համար, կը դիմէ գրելու մոգութեան, կեղծիքին։ Ահաւասիկ գրութենական տրամ մը – երկուութիւն մը, արարք մը – ուր մեռնող ճշմարտութիւնը կը յառնէ, կը մեռնի անդադար։ Բայց ի՞նչ է ճշմարտութեան նման ցանկութիւն, եթէ ոչ կեղծիքի, խաբէութեան ցանկութիւն մը, դիմակի կարօտ մը, երբ ցանկութեան առարկան կը վրիպի ճանաչման ծիրէն դուրս։ Գրելը, այս մակարդակին վրայ, կը դառնայ անսահմանելի արարք մը, միշտ անդին ինքն իրմէ, ան–ինքն։

Եւ զարմանալի չէ այլեւս, որ Վէնսէնի Անտառըի վերջին էջերու վերացումի ընթացքին գրելը դառնայ հրաշագործում մը։ Բառը, հրաշք բառը կը յայտնուի նոյն էջին մէջ երկու անգամ, ամէն անգամ որ գրելու արարքը կը դառնայ խնդրոյ առարկայ. «Ու կը կատարուի հրաշքը։ Տղան սրբութեան մը կը վերածէ դառնութեանս արջասպն իսկ որմէ կ’առնէ իր անդորրութիւնը։ Ու կ’ըլլայ ներդաշնակութիւն։… Կինը, քունին մէջ՝ կ’երեւայ աւելի գեղեցիկ ու վսեմ, քաջ, աւելի ողբերգական՝ իր արգանդին ցաւովը, մարդերէս աւելի վեր»⁷⁸։ Գրելը այստեղ կը տարազուի իբրեւ սրբացում մը, բառին խորհրդանշական իմաստով վերացում մը, վեհացում որ անխառնը կը բաժնէ խառնէն, մաքրութիւնը՝ կեղտէն։ Ան կեանք կու տայ «սառելու մօտ երազներուն», կը հրաշակերպէ, ճիշդ վհուկին պէս որ մեռեալները կը վերակենդանացնէր։ Բաղդատութիւնը սոսկական նմանութիւն մը չէ այստեղ, որքան հրաշքին եւ կախարդանքին պատկանելիութիւնը նոյն այլափոխումին։ Հրաշքը ի հարկէ այլափոխումին դրականութիւնը կը տարազէ իբրեւ սրբացում, երբ կախարդանքը անոր խաբէականութիւնը կը պատմէ։ Սակայն, այն չափով որ հրաշքը կը խախտէ «բնականի» օրէնքները գերբնական, վերին ուժի մը միջամտութեան իբրեւ արդիւնք՝ անիկա կը մնայ լծակիցը կախարդանքին։ Հրաշքը եւ կախարդանքը զատորոշումի եզրեր են, որոնց շնորհիւ ենթախօսը կը փորձէ տիրապետել այլափոխման զօրութեան։ Իշխել գրողական արարքին՝ մաքրելով զայն վհուկի եւ մօր կախարդանքէն։ Յղանալ առանց մոգութեան, երկնել գործ մը բացարձակ արեւուն մէջ (իմացականութեան)։ Այդ արեւուն այգաբացը կ’ողողէ Վէնսէնի Անտառըի վերջին էջը, ճիշդ հոն ուր կինը, կնոջ կախարդանքը չէզոքացուած կը թուի։ Կու գայ օրհնութիւնը մոգութեան չարիքին դէմ. «անդորրութիւն՝ ալեկոծումէն վերջ։ Օրհնեալ՝ լուսաբացի արեւը։ Օրհնեալ՝ նաեւ ինծի հետ տառապող, ճերմկող մազերով կնոջ սրբազան ձայնը, այն որ անկեղծութեամբ ու բարութեամբ կու տայ անունս ամէն առաւօտ։ (…) Ան այնքան մաքուր է որքան բարձրերէն եկող արեւին լոյսը եւ արդար»⁷⁹։ Կանաչ աչքերով կնոջ կը յաջորդէ ճերմկող մազերով այս կինը, մօր ձգողութենէն վերջ՝ ամուսինը, մոգութենէն վերջ՝ իմացականութեան պայծառութիւնը։

Փորձութիւն է անշուշտ գրութեան կախարդանքին վերացումը (բառին բոլոր առումներով) վերջին փուլ մը նկատել, տեսակ մը կախարդանքին երկդիմիութեան զանցումը։ Արդ՝ հոն ուր այդ գրութեան վերացում – սրբացումը տեղի կ’ունենայ, այնտեղ Վէնսէնի Անտառը կ’աւարտի, ինչպէս կը սկսէր։ Որով կարելի է ըսել որ Սարաֆեանի գրութիւնը երբ կը յաջողի կախարդանքը վերացնել, այն ատեն կը վերջանայ։ Սակայն այդ վերջը կարելի է միայն մոգականով, վկայ՝ թեմայ – նախադասութեան վերադարձը. «մոգական է Վէնսէնի անտառը» որ կը վերադարձնէ մոգութեան ամբողջ երկդիմիութիւնը։

Մոգականին այս վերադարձէն (վերէն դարձը, ետ–դարձը) կը խօսին տողեր որ կարդացինք. «Ու էջերս, որ գիտեմ, պիտի երթան մոռացութեան վիհն ի վար, բոլոր էջերուն պէս, կը ծածկեն պահ մը այդ վիհը՝ սրբազան լոյսի մը նման, երբ լուսաբացը կը թափանցէ հոգիիս խորերը»⁸⁰։ Գրուող էջերը, պահ մը, կը նոյնանան վերին ու վեհ լոյսին հետ, իրենց սրբացումով կը ծածկեն այդ վիհը, ինչպէս կնոջ գեղեցիկ ու հրաշակերպ ձեռքը, որուն ետին կը պահուի հրէշին մարմինը։ Էջերը չեն կրնար լեցնել այդ վիհը, քողարկել վհուկին անդունդը։ Անոնց չէ տրուած վեհացնել առանց վհատցնելու։

2. 3. – Ինչ որ խնդրոյ առարկայ է այստեղ գրութեան գրողականութիւնն է, այն՝ որ կը սահմանուի, Սարաֆեանի իմ կարդացած էջերուս մէջ, իբրեւ այլակերպում, հակասական եզրերու շրջում, որով ճշմարտութեան մը յղումը կը դառնայ անկարելի, թէեւ ցանկալի։ Գրութենականութիւնը իսկական կախարդանքն է, որ կ’այլացնէ այն բոլորը որոնց կը հանդիպի, ինչպէս արդէն ուղեղը «կ’այլափոխէ արտաքին պայմանները»⁸¹։ Թուղթէ ու մելանէ յուռութքը կը դիւթէ։ Հեղուկ, յորդող, անդադար ինքն իր տուեալը յեղող գրութիւնը կը տանի մեզ դէպի վերացում եւ հակասութիւն։ Իր հմայքին մէջ եւ իր ծովամայրի գեղեցկութեան մէջ թոյն մը կը սահեցնէ, որ կեղծիքին, խաբ–էականին, դիմակին հմայքն է, ախտին ու մեղքին հրապոյրը, այն կեղծը որ աւելի անկեղծ է քան անկեղծը։ Մելանի կախարդանքով բունը կը դառնայ նմանակ, կը վերածուի ծառի բունի, կնոջ արգանդին, բունոցին։ Բառերը կը մտնեն իրերուն մէջ եւ անկանոնութիւնը՝ աշխարհէն ներս։ Ոչ որոշադրուած անուն, ոչ որոշադրուած իր։ Սեռ։ Կայ միայն ընդհանրացեալ անորոշելիութիւն մը։ Խաղ մը՝ ուր ոչ մէկ դիրք վերջնականօրէն գերակշռող է, ոչ մէկ ռազմավարութիւն՝ յաղթական։ 

Ճշմարիտի որոնումը՝ գրութենէն անդին կը ձգէ ծակ մը, որ չի կրնար լեցնել, ճիշդ անոր համար որ կը սեռի այդ վիհէն։ Իմաստը թերեւս նման պարապ մըն է, բացուածք մը, վեհին ու վիհին ընդմէջ։ Ոչ մէկ ելք գրութենէն դուրս, կախարդանքէն դուրս փախչելու ոչ մէկ կարելիութիւն։ Լերան վեհութիւնը վիհն է որ կը շարունակէ։ Գրութիւնը որ կը գրէ ինքզինք, ոչ մէկ ճշմարտութիւն կ’ըսէ, ոչ իսկ «իրը»։ Բայց անոր արարած որոնումին մէջ կը մնայ կախարդանքը ոչ–կախարդականին։ Տրամը այն է, որ մոգութենէ զերծ իմացականութիւնը, իր լինելութեան իսկ համար, իր գործունէութեան իսկ մէջ, պէտք ունի այդ կախարդանքին, այդ ներկին ու մելանին, ծարիրին որ գործուած է աչքին շուրջ։ Իմացականութեան աչքը կը նայի, կախարդանքի շրջանակէն, լոյսի մը որ չի կրնար տեսնել։ Իմացականութիւնը իր աչքով մթութիւն կը մտցնէ, ինչպէս Համլէթ՝ հայրասպանութեան տեսարանի վերաբեմադրութեամբ, անոր վերկայացումով, կը յայտնաբերէ ու կը յետամղէ ցանկութեան ճանաչումը։ Գրելը չի կրնար տեսնել իր ցանկութիւնը, զոր կը ծածկէ ու կը յայտնէ նոյն ատեն։

2. 4. – Կարելի է այլեւս տարազել Վէնսէնի Անտառըին գործարկումը, աշխատանքը իբրեւ ընդարձակ հակասութիւն մը ճշմարտութեան քանդումին ու ճշմարտութեան ձգտումին միջեւ, կրուած այլափոխումի, յեղումի անտիրապետելի շարժումէ մը։ Կախարդանք՝ անոր անունը, հրապուրող ու վանող, վարակող գրելու արարքին «էութիւնը» եւ զայն դարձնող անսահմանելի։ Բայց կը բանի նոյն ատեն ճշմարտութեան ցանկութիւնը, որ կը յայտնուի որպէս զի ոչինչ ըսուի։ «Ճշմարտութիւնը կը դառնայ կեղծիք։ Բայց անկէ բխող լոյսը…», որ պահ մը կը լուսաւորէ գրողը ինչպէս կարդացողը։ Բայց պատրանք է այդ լոյսը իր կարգին, աւելի ճիշդը՝ անիկա այլափոխման խաղին մէկ փայլն է, մէկ ռազմավարութիւնը։

Վէնսէնի Անտառը. կամ այլափոխումը իբրեւ գրութեան շարժումը։