Ժամանակը Զաւէն Պիպեռեանի Մօտ

՚[Հոս՝ «Գիրքերու աշխարհէն» բաժնին մէջ կը հիւրընկալենք նախապէս թրքերէն լեզուով երեւցած Թալին Սուճեանի «Zaven Biberyan’da Zaman: Felekten çalınan bir felaketten diğerine bir hayat» յօդուածին հայերէն թարգմանութիւնը։ Յօդուածին թրքերէն բնագիրը լոյս տեսած էր Պոլսոյ Ակօս շաբաթաթերթին մէջ, 25 Դեկտ. 2021ին։ Զաւէն Պիպեռեանի ինքնակենսագրական հատորի հրատարակութեան առիթով՝ յօդուածը կ՚անդրադառնայ Պիպեռեանի գրական գործին ու կեանքի փորձառութեան, շեշտելով անոնց բացառիկ նշանակութիւնը, ու ձեւով մըն ալ Պիպեռեանի կնքահայրութիւնը հրաւիրելով Parrhesia Collective-ի գործունէութեան վրայ, քանի որ (Թալին Սուճեանի բառերով) «գրութիւնը կը ներկայացնէ Parrhesia Collective-ի գաղափարները»։ 

Ֆրանսերէն գրուած գիրք մը անյապաղ թրքերէնի թարգմանուած, թրքերէն գրուած յօդուած մը հայերէնի թարգմանուած, ճշմարտախօսութեան հրամայականը՝ սերունդ մը վերջ որպէս բարոյական յորդոր ժառանգուած. այս ամբողջը լեզուներուն եւ սերունդներուն միջեւ գլխապտոյտ պատճառով երթուդարձ մը կը պարունակէ, ու կը հրաւիրէ առնուազն քանի մը դիտողութիւններ կատարելու, ի միջի այլոց՝ մատենագիտական բնոյթի։ Ուրեմն…

ա) Զաւէն Պիպեռեանի ֆրանսերէն գրուած ինքնակենսագրական  էջերը լոյս տեսան 2019ին, Արաս հրատարակչութենէն, վերնագիր՝ Car vivre, c’était se battre et faire l’amour (Որովհետեւ ապրիլ կը նշանակէր պայքարիլ եւ սիրաբանիլ)։ Գիրքին խմբագիրն էր Հերվէ Ժորժըլէն, որ նաեւ կը ստորագրէր ճոխ ու հանգամանալից յառաջաբան մը, «Bibérian ou un Arménien de Turquie qui n’entendait “ni se dérober ni mentir”» (Պիպեռեան, կամ թրքահայ մը որ նպատակ չունէր “ո՛չ խոյս տալու, ո՛չ ալ սուտ խօսելու”) խորագրով։ Կ՚արժէ յիշեցնել, որ նոյն Հերվէ Ժորժըլէնը ֆրանսերէնի թարգմանած է Պիպեռեանի վէպերէն՝ Մրջիւններու վերջալոյսը եւ Լկրտածը (Le Crépuscule des fourmis, 2012, La Traînée, 2017, երկուքն լոյս տեսած MétisPresse հրատարակչատան մօտ, Ժընեւ)։ Այս կարեւոր թարգմանչական գործունէութիւնը քիչ արձագանգ գտած է ֆրանսական մամուլին մէջ, բայց նաեւ ու ինչ որ աւելի զարմանալի է՝ ֆրանսահայ մամուլին մէջ։ բ) Պիպեռեանին ինքնակեսագրական պատումը կ՚երկարի մինչեւ 1946. կը պատմէ պատերազմի ընթացքին Նաֆիայի տաժանելի զինուորագրութիւնը ու վերադարձին՝ լրագրական գործունէութիւնը եւ թրքական իշխանութիւններուն հետ բախումը, մինչեւ բանտարկութիւն։ Հոգեկան ծայրագոյն պրկումի պահերն են այդտեղ ընդերկար արձանագրուածը։ Հայ ընթերցողը պիտի փափաքէր թերեւս Պիպեռեանի գրիչով յաջորդ տարիներու փորձառութիւններուն մասին ալ կարդալ, եւ ի միջի այլոց՝ Պէյրութի տարիներուն։ Բայց ըստ երեւոյթին՝ այդ մէկը չէր մտներ Պիպեռեանի ծրագրին մէջ։ Կ՚արժէ հարց տալ թէ ինչո՛ւ։ գ) Գիրքը թարգմանուած է թրքերէնի, տարբեր վերնագիրով. Mahkumların Şafağı: 1921-1946 Özyaşamöyküsü (Բանտարկեալներուն արշալոյսը։ Ինքնակենսագրութիւն, 1921-1946), ու լոյս տեսած է նոյնպէս Արաս հրատարակչութենէն, 2021ին, թարգմանիչ՝ Deniz Kureta։ Եւ այս առիթէն ալ օգտուելով՝ ընդգծել պէտք է վերջին տարիներուն Արաս հրատարակչատան կատարած բացառիկ աշխատանքը։ դ) Թալին Սուճեան (որ կը պաշտօնավարէ Միւնհէնի Ludwig Maximilian համալսարանի Միջին Արեւելքի Ինստիտուտի ծիրէն ներս) կարեւոր գիրք մը ունի՝ The Armenians in Modern Turkey. Post-Genocide Society, Politics and History (Արդի Թուրքիոյ Հայերը։ Յետ-ցեղասպանական հասարակութիւն, քաղաքականութիւն եւ պատմութիւն), I.B.Tauris, Լոնդոն, Նիւ Եորք, 2016, որուն մէջ կը բացատրէ ի միջի բազում այլոց քառասունական թուականներու սկիզբը կատարուած ոչ-իսլամներու զինուորագրութիւնը (թրեքրէն՝ Yirmi Kura Askerlik) ու տարապարհակ աշխատանքի լծուիլը, եւ այդ առիթով կը յիշէ Պիպեռեանի Մրջիւններու վերջալոյսը (էջ 73-77)։ Այն ատեն՝ ինքնակենսագրութիւնը լոյս չէր տեսած տակաւին։ Այնպէս որ ներկայ յօդուածը ձեւով մը կ՚ամբողջացնէ գիրքին մէջ ներկայացուածը։ Հեղինակը կ՚անդրադառնայ նաեւ 1945-46 շրջանի Նոր Օր թերթին պատմութեան (գիրքին 3րդ գլուխն է), այդտեղ ալ բազմաթիւ անգամներ յիշելով Պիպեռեանին դերը, իր ըմբոստ կեցուածքը եւ իր բանտարկութիւնը։ Հոս եւս ուրեմն՝ ինքնակենսագրականը ներսէն դիտուած յաւելեալ տեղեկութիւններ կ՚ընձեռէ, որոնք կ՚ամբողջացնեն Թալին Սուճեանի գիրքին մէջ պատմուածները։]

20րդ դարու վիպագրութեան ամենէն տիրական դէմքերէն՝ Զաւէն Պիպեռեանի ծննդեան հարիւրամեակը նշեցինք անցեալ  տարի։ Ան ապրած ու ստեղծագործած է Թուրքիա։ Գրողին՝ 20րդ դարու վիպագրութեան մեծ ներդրումներն են իր վէպերէն՝ Լկրտածը, որ կարելի է գլուխ գործոց համարել եւ որ Պիպեռեան աւելի ուշ թրքերէնով ալ գրեց Yalnızlar (Միայնակները) վերնագրով, Մրջիւններու վերջալոյսը, որ կարելի է սեպել Թուրքիոյ պատմական փոփոխութիւնը յաջողապէս ցոլացնող ամենէն կարեւոր վէպը, եւ Անկուտի սիրահարները։

2021ի սկիզբը, իբրեւ Parrhesia Collective, որոշեցինք քով քովի գալ՝ մենք զմեզ ճշմարտախօսութեան մղելու գաղափարին եւ անունին շուրջ։ Խումբ մը կիներ, ապրելով Պոլիս եւ Եւրոպայի տարբեր երկիրներ, սկսանք Զաւէն Պիպեռեանի գործերը կարդալ։ Կը ճանչնայինք գրողին մտաւորական պաշարը, իր յօդուածներուն մէջ ցուցաբերած յանդգնութիւնը եւ իր գրականութեան խորաթափանցութիւնը։ Լաւ առիթ էր, որ իր գործերը «Արաս» հրատարակչատունը հրատարակած էր եւ ընդունելութիւն գտած էր թուրք ընթերցողներուն մօտ։ Այնուամենայնիւ, կարողացանք նաեւ տեսնել ինչպիսի ճակատագիր մը վճռուած էր իր գործին՝ նկատի ունենալով, որ իր վէպերը գրեթէ բնաւ տեղ չէին գտած թրքական, նաեւ՝ նոյնիսկ արեւմտահայ գրականութեան ժողովածուներուն մէջ։ Մրջիւններու վերջալոյսըին առաջին հրատարակութեան առիթով գրուած Մարկ Նշանեանի գրախօսականը հրատարակուած է յաւելուած բաժինով գիրքին նոր ու ամբողջական հրատրարակութեան մէջ. հոն Նշանեան լաւագոյն կերպով կը բացատրէ, թէ ինչպէ՛ս գրողը քշուած էր դէպի առանձնութիւն, դատապարտուած էր այս առանձնութեան մէջ տառապելու եւ ստիպուած էր այս բոլորը կրելու անշշուկ։

Ուրեմն ի՞նչն էր որ զինք դատապարտեց նման անտեսանելիութեան։ Գրողը ինք ինչպէ՞ս ներկայացուցած է «կենսաբանական ընտանիքի եւ ազգային ընտանիքի» այդ անկումը, զոր Նշանեան նկատել կու տայ Պիպեռեանի վէպերու տիպարներուն մէջ։ Դեկտեմբեր 2021ին, Փրոֆ. Նազան Մաքսուտեանը հիւրընկալեցինք՝ արծարծելու համար նման հարցեր Զաւէն Պիպեռեանի կեանքին եւ գործին ընդմէջէն։ Ճանչցուած ըլլալով պատմագիտութեան իր գործերով՝  Türklüğü Ölçmek («Չափել թրքութիւնը», 2005), Orphans and Destitute Children in the Late Ottoman Empire («Որբեր եւ չքաւոր մանուկներ՝ Օսմանեան Կայսրութեան ուշ ժամանակաշրջանին մէջ», 2014) եւ Ottoman Children and Youth During World War I («Օսմանեան մանուկներ եւ երիտասարդներ՝ առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին», 2019), որ անցեալ տարի տիրացաւ Միջին Արեւելքի մանկանց եւ երիտասարդաց ուսմանց ընկերակցութեան լաւագոյն գիրքի մրցանակին, Մաքսուտեան 2021ի Դեկտեմբերին «Նօթօս» պարբերաթերթին յատուկ թիւին մէջ ստորագրած է նաեւ Պիպեռեանին նուիրուած ուսումնասիրութիւն մը։ Սոյն յօդուածով կ՚ուզենք ընթերցողները հաղորդ դարձնել նախորդ տարուան ընթացքին Parrhesia-ի կատարած քննարկումներուն եւ Նազան Մաքսուտեանի հետ մեր զրոյցին։ 

Կրքոտ անհատականութեամբ օժտուած մտաւորական մը ըլլալով՝ Պիպեռեանին նեղ կու գար իր միջավայրը, յաճախած մտաւորական ու գրական տարբեր շրջանակներուն մէջ։ 1930-ական եւ 40-ական թուականներուն ճամբայ ելած Թուրքիան անշուշտ ամենէն յարմար վայրը չէր որպէսզի հասուննայ որպէս մարդ ու մտաւորական։ Մնաց որ իր միջավայրին շնորհած սահմանափակ առիթներուն չէ ապաւինած իր մտային կարողութիւնը զարգացնելու համար։ Իրեն ժամանակակից Ֆրանց Ֆանոնին նման, Պիպեռեան կազմաւորուած է իր գտած պայմաններուն ընդմէջէն, նաեւ՝ հակադրուելով այդ պայմաններուն, եւ անշուշտ զանոնք էապէս եւ խստօրէն քննադատելով։ Այսպիսով է որ Պիպեռեան հետզհետէ ինքն իր աչքին երեւան բերած է իր հանճարամտութիւնը։

Իր խելամտութեան վրայ կը հիանար ինքը, յիշելով այն դէպքը, որուն ընթացքին կարողացած է ձերբակալութենէ խուսափիլ, գիշերանց իր ձեռագիրով գրած եւ բազմագրած յեղափոխական թերթիկներ դուռէ դուռ անցնելով ցրուած ժամանակ, Պոլսոյ Գատըքիւղ թաղամասը։ Թերթիկները իր գրպանն էին եւ ինք կարողացած է ճարպիկութեամբ խոյս տալ հետապնդումէն։ Պիպեռեանի իսկական հանճարամտութիւնը պիտի բիւրեղանար եւ յստականար սակայն միայն այն պահուն, երբ իր յեղափոխական գործունէութիւնը բնիկ մտաւորականի խորութիւնը ստանար։ Իր գրութիւններուն եւ վէպերուն մէջ ականատես կ՚ըլլանք, որ այս հանճարը ինքզինք կը բացայայտէ հարցերը յստակ, ճշգրիտ եւ շեշտակի լեզուով ներկայացնելու, մարդուն բնութիւնը, ընտանեկան հաստատութեան ներքին ուժականութիւնը եւ իր ապրած երկրին ընկերային պատմութիւնը ցոլացնելու կարողութեամբ։  

Վերջերս ֆրանսերէն բնագրով լոյս տեսած եւ ապա թրքերէնի թարգմանուած Mahkumların Şafağı: 1921-1946 Özyaşamöyküsü («Բանտարկեալներուն արշալոյսը. Ինքնակենսագրական, 1921-1946») գործին մէջ, Պիպեռեան կը նշէ որ ինք անհանդուրժող եղած է իր վրայ տիրապետել ուզողներուն եւ ամէն տեսակի անիրաւութեան դէմ։ Արդարեւ, ճնշման եւ անարդարութեան դէմ իր պատմական զայրոյթը կարելի է իր բոլոր գրութիւններուն եւ գրական գործերուն մէջ տեսնել որպէս իր կեանքի ամենէն յատկանշական ազդակներէն մէկը, մտաւորական ինքնութիւնը կազմելու աստիճան։ Ինքը հաւանաբար այն ընկերվարական գրողներէն մէկն էր, որուն ամենամօտէն կը հետեւէին պետութեան «Հայկական գրասենեակ»ի (Ermeni Masası-ի, այսինքն՝ հայերն ու հայկական բոլոր կազմակերպութիւնները, ներառեալ ազգային թերթերը, հետապնդող պետական կազմակերպութեան) աշխատաւորները, քանի որ ինքը ուղղակիօրէն կը հակադարձէր ցեղապաշտութեան, որուն մասին 1940-ական թուականներու թրքական մամուլը չէր համարձակեր անդրադառնալ, մանաւանդ՝ թրքական տպագիր մամուլը, որ անդադար եւ լրբօրէն կը հարուածէր հայերուն, քրիստոնեաներուն եւ հրեաներուն։ Իր ինքնակենսագրական այս գիրքին մէջ, ինքը կ՚ըմբոստանայ ի տես այն իրողութեան որ հայերը լիովին բացակայ են թրքական պատմութեան դասագիրքերու էջերէն, կարծես թէ դարեր շարունակ գոյութիւն ունեցած չըլլային ու յանկարծ այլ մոլորակէ եկած ու Օսմանեան կայսրութիւնը հարուածած էին կռնակէն։

Պիպեռեանի արտայայտած զայրոյթը, յատկապէս ուղղուած հայերու գոյութեան նկատմամբ այս ամբողջական անգիտութեան դէմ, կ՚արտօնէ որ բնիկին ջնջման կամ աներեւութանալուն հարցը պատմական աւելի լայն դիտանկիւնէ արծարծենք, եւ զայն կարդանք օրինակ՝ Ֆանոնի կամ Վալթեր Բենիամինի գործերուն հետ զուգահեռաբար։ Կ՚ապրէին ընկերային համակարգի մը մէջ, որ մէկ կողմին կը պարտադրէր աննախապայման գերադասութիւն մը, եւ ուրիշ երկրի մէջ ատկէ առաջ իր նմանը չունեցող իրավիճակ մը կը ստեղծէր Պիպեռեանին եւ իր սերունդին համար։ Վալթեր Բենիամին անձնասպան եղաւ, փախչելով Նազի Գերմանիայէն, իսկ Ֆրանց Ֆանոնը մահացաւ փորձելով գաղութատիրական բռնութիւնը տեսանելի դարձնել բոլորի աչքին։ Պիպեռեան ի՛նք՝ կը պայքարէր, իր պատմութեան, լեզուին եւ հասարակութեան հետ գոյութիւն ունենալու համար, աշխարհագրութեան մը մէջ ուր իր ժողովուրդը բնաջնջուած էր, եւ ամէն վայրկեան՝ ինքը դէմ յանդիման կը գտնուէր իր ժողովուրդի ճակատագրին կրկնութեան հետ։

Իր ինքնակենսագրական պատումը՝ «Բանտարկեալներուն արշալոյսը», յոյժ կարեւոր է որովհետեւ ցոյց կու տայ թէ ինչպէ՛ս Պիպեռեան անընդհատ կը մտորէր այս պատմականութեան շուրջ եւ իր անձնական փորձառութեան մէջ՝ պատմական յիշողութեան վերայայտնութեան եւ տեւական կրկնութեան շուրջ։ 1941-45 թուականներուն՝ երեքուկէս տարի տեւած  իր զինուորական ծառայութեան ընթացքին, առաջին հերթին ղրկուած է ի հարկէ երկրին միւս անկիւնը, ահաւոր ծովագնացութեամբ մը, դէպի Հոբա, ուր պիտի ստիպուէր տաժանակիր աշխատանքի լծուելու – շինարարական գործեր, ցեխոտ եւ անձրեւոտ բլուրներն ի վար ինկած կոճղեր փոխադրել – տիւ ու գիշեր պայքարելով նաեւ ամբողջ մարմինի վրայ տարածուած ոջիլներու դէմ, տառապելով անօթութենէ եւ այլ ախտերէ։ Այդ տարիներու փորձառութեան վերաբերեալ օգտագործած բառերը շատ ազդու են, քանի որ անոնց մասին Պիպեռեան կը խօսի պատմական յղումով եւ ակնարկութեամբ։ 

«Երեքշաբթի, 14 Հոկտեմբեր 1941 – անկարեան (ստիպողական եւ անվճար աշխատանքը) կը շարունակուի։ Անձկութեան մէջ եմ ֆիզիքական տկարութեանս հետեւանքով։ Կերակուրը ուտուելիք չէ։ Քսանապետը բրտօրէն կը յարուցանէ ցեղի հարցերհ։ Կոյր բռնութիւն հայերուն դէմ»։ 

Եւ դեռ տեղեակ չէր, որ ամէն բանի սկիզբն էր այդ։ Պիտի ծեծուէին քիւրտ բանակայիններուն կողմէ եւ իրենց հրամանատարին կողմէ ալ յանցաւոր պիտի նկատուէին։ 

Եւ հոս, ինչպէս Նազան Մաքսուտեան մատնանշեց Parrhesia-ի խօսակցութեան ընթացքին, Պիպեռեան հանդիպած է «սուր ցաւին անմեղ մարդու մը, որ չի կրնար իր անմեղութիւնը փաստել» (էջ 70)։ Հայերը, որոնք անընդհատ կը փորձեն իրենց անմեղութիւնը փաստել, բայց բնազդաբար կը վախնան, որ պիտի մեղադրուին, Հանրապետութեան պատմութեան երկայնքին՝ միշտ անարդարութեան դէմ յանդիման գտնուած են այս ձեւով, թէ՛ անհատական, թէ՛ ալ հաւաքական առումով։ Պիպեռեան մշտապէս կը ցցուի յաւիտենական յանցաւորի այդ ճակատագրին դէմ։ Օրինակ երբ հայեր անկարող են իրենց անմեղութիւնր փաստելու, թրքութիւնը անպատուած ըլլալու մեղադրանքէն. կամ երբ «Ա՛լ կը բաւէ» յօդուածին մէջ (1946 թ.) կը պատմէ Մարկոս անունով մարդու մը պարագան, որ Չինաստանի մէջ ենթադրաբար ոճիր գործեր էր այն օրերուն՝ երբ Հաթայը Թուրքիոյ կցելու խօսքը կար, եւ այդ ամբաստանութիւնը թերթերուն մէջ առնչուած էր Հաթայի հարցին հետ, հայերը նուաստացնելու միտումով։ Նոյնպէս 1946ին, թրքական մամուլին մէջ գործուած յարձակումներուն առիթով, հայերուն դէմ որոնք կը շարուէին Սովետական Միութեան հիւպատոսարանին առջեւ եւ կ՚ուզէին Խորհրդային Հայաստան գաղթել, Պիպեռեան գրած է որ հակահայութիւնը կապուած է հակահամայնավարութեան հետ եւ հայերը կը մատնէ դժուար կացութեան մը։ Մաքսուտեան դիտել տուաւ, որ այդտեղ Պիպեռեան կարեւոր հարց մը կը մատմանշէր, ժամանակի իր ընկալումին հետ կապուած. կեանք մը գողցած էր երկու աղէտներու միջեւ. «Կեանքիս մէջ պահեր եղած են, որոնք կարելի է բնութագրել իբրեւ ուրախալի՝ երկու աղէտներու միջեւ, սպասելով յաջորդին»։ Պիպեռեանին ակնարկը վերջին երկու դարերուն յատուկ՝ հայկական ժամակայնութեան կրկնողական բնոյթը կը ցոլացնէ ։ 

Իր վէպերուն մէջ, որոնք երեւան ելան այն միջանկեալ տարածքին մէջ, որ յատուկ է անցեալի հոգեխոցերը կրելով՝ նոր հոգեխոցերու ակնկալութեամբ ապրողներուն, Պիպեռեան ուժեղ պատկերներ կը գործածէ նկարագրելու համար մարդուս մէջ գոյացող քայքայումը, երբ հոգեվարքի սպասման վիճակին մատնուած ենք։ Նորէն Մաքսուտեանի նշումով՝ քայքայման այս պատկերներուն եւ մանրամասնութեամբ նկարագրուած վիրաւոր մարմիններուն ընդմէջէն, կը տեսնենք նաեւ անցեալը – մոռցուած, ուրացման հետեւանքով հաւաքական յիշողութենէն ջնջուելու դատապարտուած անցեալ մը – վերյիշել ուզող կիրառում մը։ Նուաստացուցիչ արուեստին (abject art) մօտեցման մէջ կ՚արծարծուի մարմինէն ելած նիւթին հանդէպ կամ մարմինի անտանելի պատկերին դէմ զգացուած զայրոյթը։ Նոյնպէս՝ Պիպեռեան իր գործին հետ դէմ առ դէմ գալու եղանակ մը կ՚առաջարկէ, հոգեխոցը պեղելով գրեթէ անակնկալ ու ապշեցուցիչ պատկերներու միջոցաւ, եւ ընթերցողին ցոյց կու տայ, թէ ինչպէս մնայուն աղէտը ինքզինք կ՚արտայայտէ մարմնին ընդմէջէն։ 

Մարմնական յղումներու ընդմէջէն կատարուած Պիպեռեանի պատումը կը վերաբերի նաեւ տարապարհակ աշխատանքի իր փորձառութեան։ Յայտնի է որ իր անցեալն ու այդ փորձառութիւնը տակաւին կենդանի են գրողի լեզուին մէջ։ Պարտադրուածը իբրեւ աշխատանքային ջոկատներու շարունակութիւնը տեսնելը եւ բռնի դաժան աշխատանքը իբրեւ անկարեա սահմանելը այս գիտակցութեան յստակ արտայայտութիւններն են։ Անկարեան չի վերաբերիր ներկայիս թրքերէնի մէջ սովորական իմաստին՝ չնչին նշանակութիւն ունեցող աշխատանքին։ Ընդհակառակը, այսօրուան իմաստով՝ անկարեա բառը թեթեւ գործերու համար գործածուիլը նշանն է բռնութեան եւ կեղեքումի արարքներուն բնականոնացման կամ չնչին դարձնուելուն, որ զանոնք ճարտարօրէն զերծ կը պահէ իրենց պատմական իմաստէն։ Անկարեան ծանր աշխատանքի ձեւ մըն էր, որ անբողջ ԺԹ. դարու երկայնքին, բայց ամենէն աւելի Թանզիմաթի (բարեկարգումի) ժամանակաշրջանին՝ հայ գիւղացիներուն կը պարտադրուէր, ինչպէս՝ ճանապարհաշինութիւն, ջրուղիի փոփոխութիւն, շինարարութիւն։ Գիւղացիները կը ծեծուէին եւ կը հայհոյուէին, իսկ եթէ դիմադրէին՝ կը բանտարկուէին։ Բռնի ուժով աշխատցնելու եղանակ մըն էր, ստրկութեան մօտիկ։ 

Պիպեռեանի կողմէ «անկարեա» կամ նոյնիսկ «ֆորսա» (բառ մը, որ կ՚օգտագործուէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ ստրուկներուն համար, որոնք կ՚աշխատցուէին նաւերու մէջ) եզրերը գործածուիլը – նկարագրելու համար անօթի, ծարաւ, հիւանդ եւ ծանր պայմաններու ու անձրեւներուն տակ աշխատելու, աշխատանքը դանդաղելու պարագային ալ՝ կռնակներէն մտրակով հարուածներ ստանալու եւ ամիսներ շարունակ գետինը քնանալու կացութիւնը –  ցոյց կու տայ թէ գիտէր անկարեային եւ ստրկութեան սերտ յարաբերութիւնը։ Հարստութեան հարկը, որ գործադրուեցաւ Նաֆիա կոչուած (պատահական զօրահաւաք) բանակային ծառայութեան հետ միաժամանակ, տարբեր չէ բարձր եւ անարդար հարկերէն, որոնք պարտադրուած էին հայ գիւղացիներուն այն ժամանակ, երբ ամբողջ տնտեսութեան մը սնանկացումի պատասխանատուութիւնը հայերու ուսերուն դրուած էր։ 

Պիպեռեանին պատմածներուն մէջ, յստակօրէն կը տեսնենք շարունակականութիւնը տարապարհակ աշխատանքէն մինչեւ աշխատանքային ջոկատները եւ Նաֆիա բանակային ծառայութիւնը։ Ծանր հարկերուն ընկերակցող այդ բռնութիւնը 1942-ին յայտնաբերուած կիրառում մը չէր, եւ չի կրնար բնորոշուիլ որպէս պետութեան կողմէ սովորաբար կիրարկուած հարկահանութիւններու մէկ տեսակը։ Ընդհակառակը, 1940-ական թուականներուն՝ նուազագոյնը հարիւր տարուան անցեալ ունեցող հաստատուած գործողութիւն մըն էր։ Այսպիսով, Պիպեռեանին ինքնակենսագրականը կը շարունակէ բանալ յոյժ կարեւոր պատուհաններ, մեզի առիթ տալով իր կեանքի փորձառութեան ընդմէջէն ցոլացուած պատմական շարունակականութիւնները հասկնալու։

Թարգմանեց՝ Արազ Գօճայեան