2018ին լոյս տեսած էր նոյն վերնագիրով այս գիրքը։ Երեք տարին բաւական եղած է ուրեմն որպէսզի արժանանայ երկրորդ հրատարակութեան մը։ Բացառիկ երեւոյթ։ Գիրքին սկիզբը զետեղուած է առաջին հրատարակութեան առիթով գրուած Սէյրան Զաքարեանի (Երեւանի պետական համալսարանի փիլիսոփայութեան պատմութեան, տեսութեան եւ տրամաբանութեան ամպիոնի վարիչին) յառաջաբանը։ Վերջաւորութեան, շնորհակալիքի բաժնին մէջ կ՚ըսուի նաեւ որ Սէյրան Զաքարեան «մտերիմ խորհրդատուն» դարձած է գիրքին այս Բ. հրատարակութեան։ Հատորը յստակօրէն մտածուած է դասարանային պէտքերու համար ու կ՚ենթադրեմ՝ կրնայ գործածուիլ համալսարանի ինչպէս Դպրեվանքերու ուսանողներուն կողմէ։ Տիտղոսաթերթը գիրքին մասին կ՚ըսէ ի հարկէ՝ «Ուսումնա-օժանդակ ձեռնարկ կրթական հաստատութիւններու համար»։ Ըստ այնմ՝ հանրագիտարանային բնոյթ ունի լման ձեռնարկը։ Հեղինակին մասին վերջաւորութեան դրուած է կարճ կենսագրական մը։ Ծնած Հալէպ, բժշկական ուսումը ըրած Գերմանիա, փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան դասերու հետեւած, որպէս բժիշկ աշխատած է հոն, աշխատակցած է Հալէպի Գանձասար պարբերաթերթին, Պէյրութի Սփիւռք շաբաթաթերթին, ու ՀԱՍԿի մէջ ունի «Փիլիսոփայական ակնարկ» վերնագիրով շարք մը յօդուածներ։
Ըսի՝ հանրագիտարանային բնոյթ։ Ո՛չ միայն «բարոյագիտութիւն» կոչուած ճիւղին վերաբերեալ։ Քանի որ Յոյներէն ի վեր՝ փիլիսոփայութիւնը միշտ զբաղած է բարոյագիտութեամբ, խորքին մէջ՝ հրամցուածը նաեւ փիլիսոփայութեան մարզին մէջ բոլոր անուն ունեցող հեղինակներու համայնապատկեր մըն է, մինչեւ Ի. դար։ Սկիզբը ունինք դարէ դար՝ անուններու տողանցք մը, երեք գլուխներ որոնք զանազանուած ձեւով բարոյագիտութեան հին եւ նոր մօտեցումները կը նկարագրեն։ Անշուշտ լման գիրքին մէջ՝ քանի մը անուններ զգալիօրէն իրենց ներկայութիւնը կը զգացնեն աւելի քան ուրիշներ, օրինակ՝ Արիստոտէլ, Կանտ կամ Հյում (անունները այս ձեւով գրուած, այս մասին՝ քիչ մը ետքը)։ Այս տեսաբանական բաժնին մէջ բաւական լայն տեղ տրուած է Գերմանիայէն դուրս յարաբերաբար քիչ ծանօթ «Քննախօսութեան բարոյագիտութեան» («քննախօսութիւն» բառը հոս կը գործածուի որպէս անգլերէն discourse բառին համարժէքը), այսինքն հոսանքի մը որ երեւցած է եօթանասունական թուականներուն Գերմանիոյ մէջ եւ որուն գլխաւոր ներկայացուցիչներէն են՝ Կարլ-Օտտո Ապէլ եւ Յիւրկեն Հաբերմաս1 (եւ անշուշտ ասոնց աշակերտները)։ Իր հանրագիտարանային ախորժակներով՝ գիրքը բարոյագիտութեան «քննադատութեան» նուիրուած բաժին մը ունի նաեւ, որուն մէջ հրաշքով կ՚երեւի Նիցչէի անունը (որուն մէ՛կ էջ միայն նուիրուած է, ու Բարոյականութեան ծննդաբանութիւն գիրքը չէ յիշուած այդ էջին վրայ, մատենագիտութեան մէջ կ՚անդրադառնանք որ այդպիսի վերնագիրով գիրք մը գրեր է2)։ Եւ քանի որ բարոյագիտութիւնը վերջին հաշուով՝ իրական կեանքին հետ ալ կապ մը ունենալու է, «Կիրառական բարոյագիտութիւն» վերնագրուած գլուխով մը կը ներկայացուին մասնաւորաբար «կենսաբարոյագիտութեան» եւ «ծինաբարոյագիտութեան» վերաբերող հարցերը, միշտ հպանցիկ ձեւով, առանց մասնաւոր կողմնորոշումի։ Կայ մինչեւ իսկ «համասեռականութեան» մասին պարբերութիւն մը, «Բժշկական բարոյագիտութիւն» ենթագլուխին մէջ սեղմուած, ուր նորէն շատ արագ ձեւով կը պատմուին «համասեռականութեան» մասին տարբեր կեցուածքները եւ գաղափար չունեցողներուն կը բացատրուի որ այսօր ընդունուած է եղեր մինչեւ իսկ «համասեռական ամուսնութիւն»ը։ Բայց այս մէկ օրինակը (եթէ միայն օրինակ է) մեզի կը յիշեցնէ որ մեր օրերուն «բարոյագիտութիւն» անունով հասկցուածը (որ ուրեմն խորքին մէջ շատ տարբեր է Հիներուն հասկցածէն) իրաւունքի հարց է, միայն իրաւունքի հարց։ Եւ իրաւունքները երկինքէն չեն իջներ, Աստուծոյ շնորհը չեն մարդկութեան։ Ձեռք կը բերուին, պայքարով, կռիւով, երբեմն երկարատեւ։ Կիներու իրաւունքները, միասեռականներու իրաւունքները, ցեղային իրաւունքները եւ մասամբ նորին (որովհետեւ իրաւունքին յատկանիշը այն է, որ պատմական բացայայտումներու արդիւնք է, բան մը չէ որ սահմանուած է ըստ էութեան եւ առ յաւէտ)։ Ձեռք կը բերուին ամէն տեսակի Եկեղեցիներուն դէմ, հաւատքներուն դէմ, անհանդուրժողութիւններուն դէմ, միահեծանութիւններուն եւ գերիշխանութիւններուն դէմ։ Լա՛ւ կ՚ըլլար եթէ այս պայքարը պատմուէր մեզի, փոխանակ կրկնելու Իմմանուէլ Կանտի գեղեցիկ բայց հինցած սքանչացումը եւ ակնածանքը ցոլացնող խօսքը, ի տես իր մէջ փայլատակող «բարոյական օրէնք»ին։ Ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար, այո, եթէ հեղինակը լսած ըլլար օրինակ եւ ի միջի այլոց Ժակ Ռանսիէրին անունը, ի հարկէ ֆրանսացի փիլիսոփայ (վերջին շրջանի ֆրանսացի փիլիսոփաներէն կը յիշուին միայն բոլորին ծանօթ անունները՝ Դերիդան եւ Ֆուկոն, անշուշտ առանց որեւէ ակնարկի բարոյագիտութեան իրենց բերած նպաստին), ֆրանսացի փիլիսոփայ մը որ գիտէ կապակցութիւնը օրէնքին եւ իրաւունքին միջեւ, գիտէ որ իրաւունքները ձեռք կը ձգուին, գիտէ որ «ձեռք ձգել»ու այդ պատմական եւ վերջ չունեցող գործողութիւնը քաղաքական է ըստ էութեան, պայմանաւ որ «քաղաքական»ը հասկնանք որպէս émancipation-ի արձանագրութիւնը իրականութեան մէջ3։ Ընթերցողին կը ձգեմ այդ ֆրանսերէն բառին դիմաց՝ հայերէն համապատասխան մը գտնելու պարտականութիւնը։ Լեզու ըսուածն ալ սորվելիք ունի։ Ազատութեան եւ ազատագրումի պայքարը այդտեղէն կ՚անցնի։ Ու ամէն պարագայի՝ ի՛նչ լաւ պիտի ըլլար եթէ յաջողէինք բարոյագիտութիւնը այդ իմաստով քաղաքականօրէն մտածել, փոխանակ Կարլ-Օտտո Ապէլի «քննախօսութեան բարոյագիտութիւն» անունին տակ պահուըտած՝ ուշացած կանտականութիւնը ընդերկար բացատրելու, թէկուզ իր ճանաչողական տեսութեան հանգամանքով։
Այս անցողակի դիտողութիւններէն՝ վերադառնանք նկարագրութեան։ Այս երկրորդ հրատարակութիւնը յաւելեալ բաժին մը ունի, որ չկար առաջինին մէջ, արեւելեան կրօնքներու եւ «կրօնափիլիսոփայական» բարոյագիտութիւններու մասին, ու չորս յաջորդական գլուխներով կը ներկայացնէ Հնդկաստանի, Չինաստանի, Ճափոնի եւ Պարսկաստանի կրօնքներու մէջ զարգացուած փիլիսոփայութիւնը։ Սէյրան Զաքարեանի յառաջաբանին մէջ թելադրուածն է, որ իրականութիւն դարձած է ուրեմն։ Վստահ չեմ թէ որքանով անհրաժեշտ էր այդ նոր բաժինը (քանի որ հեղինակը այդ արեւելեան կրօնքներուն մասնագէտը չէ, չի գիտեր անոնց լեզուները եւ իր բերած տեղեկութիւնները ստիպողաբար երկրորդ կամ երրորդ ձեռքէ տուեալներ են), բայց կը համապատասխանէ ընդհանուր ձեռնարկը յատկանշող հանրագիտարանային բնոյթին։ Ու արժանիք մը եւս ունի. իր ընթերցողները համոզել որ արեւմտեան փիլիսոփայութեան կողքին (Յունաստանէն մինչեւ Ի. դարու Գերմանիան ու Ֆրանսան, ներառեալ քրիստոնէութիւնը, իր զանազան ճիւղերով) աշխարհի երեսին եղած են ու կան մարդկային ճակատագիրը ու մարդկային վարմունքը մտածելու, օրինականացնելու, հաստատութենականացնելու շատ տարբեր եղանակներ։ Ինչ որ առնուազն կը յարաբերականացնէ փիլիսոփայական ճշմարտութիւնը, գոնէ այս մարզին մէջ։ Ենթադրենք որ ա՛յդ էր այս բաժնին զսպանակը հանդիսացող մղումը։ Բայց այն ատեն՝ ինչո՞ւ ուսումնասիրել պէտք է Արեւելքի «կրօնա»փիլիսոփայական բարոյագիտութիւնները։ Արեւելքի ժողովուրդները բարոյականութիւնը եւ մարդկային վարմունքը չե՞ն մտածած կրօնականէն դուրս։ Չե՞ն ունեցած օրինակ քաղաքական փիլիսոփայութիւն մը։ Կամ հակառակ ուղղութեամբ՝ այս բաժինը արդեօք չի՞ մղեր ընթերցողը յանկարծ խորհելու որ հեղինակի (եւ իր խորհրդատուներու) մտքին մէջ վերջին հաշուով՝ «բարոյական օրէնքը» (այն մէկն իսկ, որ մէջս է, Կանտի բանաձեւումին համաձայն, եւ որուն կը հիանամ) կրօնական երեւոյթ մըն է, կամ կրօնական մտածողութենէն թելադրուած գաղափար մըն է։ Այս ամբողջը բաւական մտահոգիչ կը գտնեմ, եւ ճշմարտութիւնն ըսելու համար՝ բաւական անլուրջ։
Ու ասկէ անդին՝ գիրքը ունի բաժին մը եւս, «Բարոյագիտութեան հիմնական հասկացութիւններ» վերնագիրով, ուր երկու հարիւր էջի վրայ կը տողանցեն «բարոյագիտական» նկատուած գլխաւոր յղացքները, մանրակրկիտ բացատրութիւններով, զանոնք զարգացուցած հեղինակներու գացող բազմաթիւ յղումներով, եւ տարբեր հեղինակներէ քաղուած «նշանաւոր խօսքեր»ու բերումով, այս ամբողջը կատարուած միշտ ուսուցողական ըլլալու մտահոգութեամբ, կարծես հաւանական ուսանողները պէտք ունին իրենց աչքին առջեւ ունենալու օրինակ աւանդական իմաստով՝ եօթը գլխաւոր «մոլութիւններ»ը, որոնք կը համապատասխանեն եօթը մահացու մեղքերուն (գոռոզութիւն, ագահութիւն, ցոփութիւն…)։ Այս ամբողջը այն տպաւորութիւնը կու տայ նաեւ, որ յղացքները կա՛ն մեզմէ (ու լեզուէն, լեզուներու պատմութենէն) անկախ, ու կը բաւէ թուել ա՛յս կամ այն փիլիսոփային խորհածը անոնց մասին։ Բայց ինչպէս քիչ առաջ՝ արեւելեան կրօնքներուն նուիրուած բաժնին արժանիքը ըսի, հոս ալ վստահ եմ՝ այս ամբողջը անառարկելի արժանիք մը ունի. արեւմտահայերէնով եւ հասկնալի լեզուով բառեր ու գաղափարներ հնչեցնելու արժանիքը։ Լեզուական աշխատանքն է, որ գովելի կը գտնեմ այս գիրքին մէջ, ամեն բանէ առաջ։ Գիտնալով հանդերձ որ հայաստանեան լեզուին վարժ ընթերցողն ալ նկատի պէտք է առնուէր հեղինակին կողմէ, ինչ որ կը բացատրէ քանի մը փոխառութիւններ (օրինակ հոս՝ «հասկացութիւն» եւ ո՛չ թէ «յղացք»), կամ ուղղակի անճշդութիւններ։ Պիտի տամ քանի մը օրինակներ։ Բառացանկին մէջ կը հանդիպինք «իրողութիւն» բառին, որուն դէմը գրուած է անգլերէն եւ գերմաներէն՝ Reality, Realität։ Եւ մենք խեղճերս կը կարծէինք որ արեւմտահայերէն «իրողութիւն» բառը կը նշանակէ fact, գերմաներէն՝ Fakt, Tatsache։ Իսկ եթէ երթանք «փաստ» բառայօդուածին, կը կարդանք՝ «Fact, Faktum, Tatsache», որ «փաստ» բառը հասկնալու արեւելահայերէն ձեւն է միայն ։ Փառք Աստուծոյ՝ մեր երկու հայերէնները իրար կը հասկնան տակաւին։ Կը կրկնեմ. այս մէկ օրինակը կը համապատասխանէ միմիայն հայաստանեան հայերէնի բառապաշարին։ Եւ հիմա ուրիշ օրինակ մը. «Գոյապաշտութիւն, Existentialism», մինչդեռ արեւմտահայերէնը կ՚ըսէ՝ «գոյութենապաշտ» ու «գոյութենապաշտութիւն», քանի որ «գոյութիւն»ը (ցնոր տնօրինութիւն) existence-ն է։ Իսկ երբ նոյն բառարանը երկու տող վարը «գոյութիւն» բառին դէմ կը գրէ «Being, Existence», շփոթութեան կը մատնէ իր ընթերցողները, որոնք յանկարծ երկու լեզուներուն (արեւելա- եւ արեւմտահայերէնի) միջեւ տարուբերուած են։ Բայց ասոնք չնչին սայթաքումներ են։ Իրողութիւնը այն է, որ եզրաբանական առումով հսկայ աշխատանք մը կատարած է հեղինակը, որ օգտակար պիտի ըլլայ նախ հաւանաբար՝ գիրքը գործածող ուսանողներուն, բայց խորքին մէջ՝ բոլորիս։
Կէտ մը եւս պիտի աւելցնեմ, նոյն ուղղութեամբ։ Այս արեւմտահայերէն գրուած գիրքին մէջ՝ բոլոր յատուկ անունները (հին եւ նոր) տառադարձուած են արեւելահայերէնի հնչիւնակարգին համաձայն։ Օրինակ՝ Kant տառադարձուած է Կանտ, ո՛չ թէ Քանթ։ Բայց մեր գործածած «տառադարձութիւն» բառը հոս սխալ է, եթէ հետեւինք այդ մասին հեղինակին տուած բացատրութեան (էջ 532), որուն համաձայն «տառադարձութիւնը (transcription)» նկատի կ՚առնէ բառին հնչումը, մինչդեռ «գրադարձութիւն (transliteration)» նկատի կ՚առնէ այդ բառին գրութիւնը եւ ոչ թէ հնչումը (հեղինակը կ՚ըսէ՝ «հնչիւնը»)։ Բայց չի բացատրուիր մեզի թէ ո՛ր օրէնքին համաձայն՝ «հայերէնի գրադարձութիւնը» կը պահանջէ որ գրենք «Կանտ» կամ «Բերգսոն»։ Արեւմտահայերէնի հնչիւնակարգը ճամբայ ելած է հազար տարի առաջ, առնուազն (կ՚ենթադրուի՝ արեւմտեան լեզուներուն հետ իր շփումներուն հետեւանքով, նախ դարերով՝ յունարէնին հետ, յետոյ ԺԱ. դարէն սկսեալ՝ միջնադարեան ֆրանսերէնին հետ, բայց ճշմարտութիւնը այն է, որ մէկը չէ լուծած consonant shift-ի այս բացառիկ պարագային պատմական գաղտնիքը)։ Այսօր արեւմտահայերէնը հնադարեան եւ միջնադարեան անունները կը գրէ դասական ձեւով, ինչպէս որ կը գրուէին գրաբարով մինչեւ ԺԹ. դար, անփոփոխ, իսկ արդիական շրջանի անուններուն շուրջ կը վարանի բնականաբար, բայց մամուլին սովորութիւնը եղած է միշտ յարգել հնչումը եւ հաւատարիմ ըլլալ արեւմտահայերէնի հնչիւնակարգին։ Արեւելահայերէնը անշուշտ այդ հարցը չունի, քանի որ պահած է (ենթադրաբար) հին եռամակարդակ հնչիւնակարգը, առանց բաղաձայնային շրջափոխութեան։ Եւ ինչո՞ւ արեւմտահայերէնը այսօր կը վարանի։ Որովհետեւ իր ամբողջ հանդերձանքով ու պերճանքով ստիպուած է (կամ առիթը ունի) ներկայանալու հայաստանցի ընթերցողի աչքին առջեւ։ Ասկէ առաջ երբեք այդ խնդիրը չէր ունեցած։ Ինքը միս մինակը (ինքն իրեն տալով ինքն իր իրաւասութիւնը) երբեւիցէ չէր ներկայացած ասկէ առաջ Հայաստանի պողոտաներուն վրայ ու դահլիճներէն ներս, ինքնիշխանութեան դահլիճներէն ներս։ Սովետական շրջանին (եւ մինչեւ իսկ անկախութեան առաջին տասնամեակին) երբ արեւմտահայերէն գիրք կը տպուէր Հայաստանի մէջ, կա՛մ ամէն պարագայի ուղղագրութիւնը ամբողջութեամբ փոխուած կ՚ըլլար, գրուածքները անճանաչելի դարձնելու աստիճան, կամ ալ առնուազն հիւրընկալող ուժին նշանը տեղ մը զգալի կ՚ըլլար։ Ի վերջոյ՝ ա՛յդ է (գեր)ինքնիշխանութիւնը, եթէ երբեք չէինք հասկցած տակաւին անոր ի՛նչ ըլլալը։ Վերջերս տակաւին՝ Լեւոն Շանթի նամականին լոյս տեսաւ հոն՝ Երեւան, աբեղեանական-սովետական ուղղագրութեամբ։ Նոյնպէս վերջերս՝ Արամ Հայկազի «մոռացված էջեր»ը լոյս տեսան եօթը հատորով, ներսը՝ դասական ուղղագրութեամբ (այդքանը պիտի զիջէին այլեւս), բայց դուրսը ճիշդ այս գրած ձեւովս՝ Մոռացված էջեր։ «Հայաստանի Հանրապետության Սփյուռքի նախարարության» հովանիին տակ կը տպուէր, ուշադի՛ր։ Եւ ուրեմն… վերադառնալով «տառադարձութեան» եւ «գրադարձութեան», արեւմտահայերէն գրող հեղինակ մը իրաւունքն ունի անշուշտ յատուկ անունները տառադարձելու եւ գրադարձելու իր ուզած ձեւովը, եւ Kant-ը «Կանտ» գրելու (նոյնիսկ եթէ քիչիկ մը տարօրինակ կը թուի, Անթիլիաս – ո՛չ թէ Երեւան – տպուած գիրքի մը պարագային)։ Ի վերջոյ՝ մենք ալ արդիական շրջանին պատկանող բոլոր յատուկ անունները արեւելահայերէնի հնչիւնակարգին համաձայն չե՞նք գրած վերջին տարիներուն Երեւանի մէջ տպուած մեր բոլոր գիրքերուն մէջ (երկու Բլանշոները, երկու Ագամբէնները, Ֆուկոյի Սեռականութեան պատմութիւնը, նաեւ 4Պլիւսի մօտ տպուած Վալթեր Բենիամինը)։ Բայց «գրադարձութեան օրէնք» ըսուած բան մը չկայ։ Այդ մէկը յերիւրածոյ օրէնք մըն է։ Երբ «Կանտ» կը գրենք, ու մանաւանդ երբ «բարոյագիտութեան» մասին է խօսքը, գոնէ պարկեշտութիւնն ունենանք ընդունելու որ կը հետեւինք պարզապէս արեւելահայերէնի հնչիւնակարգին, ու քիչ մըն ալ աւելին՝ (գեր)ինքնիշխան լեզուի լռելեայն պարտադրանքին, մանաւանդ երբ ատոր կողքին կը գրենք նաեւ «Պլատոն», շատ լաւ գիտնալով որ աւանդութեամբ՝ յոյն փիլիսոփային անունը միշտ գրուած է «Պղատոն» ու արեւմտահայերէնը հաւատարմութեամբ մը շարունակէ գրել (եւ հնչել) Պղատոն։