Մահազդ

Հիմա՝ դադրած է այդ յաճախակի լացս: Բայց յանկարծ՝ տխրութիւն մը զիս կը համակէ: Ինչպէս՝ ովկեանոսը՝ իր անվախճան ալիքները, ան զիս կը տանի, միեւնոյն ատեն զիս իրմով լեցնելով, այնպէս որ ի վերջոյ՝ կը մոռնամ ես զիս ու կ’ըլլամ նոյն ինքը՝ տխրութիւնը:

Ուրեմն հոս գալիք չ’ունիս այլեւս, բայց գոնէ անգա՛մ մը գայիր, եւ յետոյ մեկնէիր: Այն ատեն՝ կը հաշտուէի անհետացումիդ հետ: Հիմա երազով կը գոհանայի, եթէ ատենը անգամ մը՝ երազիս մէջ երեւայիր: Եթէ բառ մը, խօսք մը ըսէիր: Ամենէն ահաւորը՝ գիտնալն է թէ այլեւս հաղորդակցութիւն չկայ: Թէ գլուխդ պատին զարնես, պատը չի բացուիր:

***

Կարենայիր ականջիս ըսել քանի մը բառ. մարդ կ’ապրի աւելի բառերով քան թէ հացով: Ահ, շատ բառերով, եւ քիչ մըն ալ հացով: Այս լռութի՞ւնը, հապա այս լռութի՞ւնը: Ինչպէ՞ս ձայն տալ անոր: Հացո՞վ, երբ բառերու կարօտը ունիմ պարելու համար:

***

Չկայ կամուրջ մը՝ ուր անցնիլ, չկայ դուռ մը՝ զոր բանալ, չկայ պատուհան մը՝ ուր անոր երեսը տեսնել կարելի ըլլար: Որքա՜ն բացարձակ է անհաղորդութիւնը անոր եւ իմ միջեւ: Ա՛յս է մահը:

***

Երբ իրիկունը կ’իջնէ, խոշոր շիրմաքար մը կ’իյնայ ուսերուս վրայ: Ես ինչպէ՞ս տանիմ այս հսկայ բեռը:

***

Երբ հոս էիր՝ ամէն օր կու գային, կ’երթային – ընկերուհիներդ – : Հեռաձայնը կը հնչէր մինչեւ իրիկուն: Հիմա՝ հեռաձայնը լռած է: Քու մեկնելէդ ի վեր՝ գորշ լռութիւն մը հաստատուած է մեր տունը: Հեռաձայնը չի հնչեր, միայն ես կը հնչեցնեմ զայն երբեմն: Այն ատեն կը վազեն անոնք, կու գան զիս մխիթարելու համար:

Անոնցմէ մէկը ըսաւ. հասկնալի է, հիմա՝ մինակ էրիկ մարդ էք:

***

Այս առաւօտ՝ գզրոցէն պահարանը հանեցի եւ անոր մէջ պահ դրուած մազերդ շոյեցի: Մազերդ, որոնց ոսկիէն երբեք չյագեցայ: Ամբողջ գրականութեանս մէջ՝ մազերը ոսկի ըրի, նորէն չյագեցայ:

***

Երբբ կառքը Շարթրէն՝ կ’անցնի գիւղին ճամբան, այնպէս՝ ինչպէս ելեկտրական կոճակին վրայ դրուած մատէն՝ լոյսը կը ժայթքի, նոյնպէս ալ մէկէն ի մէկ՝ մէջս կը յորդի տխրութիւնը, հանդարտ, խաղաղ տխրութիւն մը, իրիկնային ծանր ու խաղաղ լռութիւն մը, որ մարմինէս կը հոսի՛ կը հոսի ներսէն ու դոուրսէն: Ամբողջ մարմինս, ջուր եղած, կը հոսի: Քանի գիւղին կը մօտենանք՝ այնքան անկարող եմ տեղէս շարժելու: Մէկը պէտք է որ ձեռքէս բռնէ, թոթուէ զիս:

Հազիւ կառքը գիւղը ձգած՝ նոյն կացութիւնը կը վերադառնայ. անգամ մը՝ գերեզմանին մօտենալուս ուրեմն, անգամ մըն ալ՝ անկէ հեռանալուս: Մօտենալու ատեն՝ մահն է որ կը պաշարէ զիս, իսկ հեռանալու ատեն՝ իր ետեւը ձգած պարապութիւնն է որ կը լափէ զիս: Երկուքն ալ զիս կը խեղդեն:

***

Իրաւունք ունէին անոնք՝ որոնք ինծի ըսին թէ պատկերներդ պատերուն վրայ չդնեմ: Ես դրի: Համոզուած էի թէ պիտի վայելէի քու ներկայութիւնդ: Պիտի կարծէի թէ հոս ես, մեր տունը: Ամէն վայրկեան՝ աչքերս մէկ պատկերէն միւսըը կ’երթան: Ամէն մէկ պատկերէն ողկոյզ ողկոյզ յիշատակներ կը թափին, ոմանք՝ ուրախալի, ուրիներ՝ վիշտեր ու զղջումներ պատմելով: Երկու պարագաներուն ալ՝ մայրը կորսնցուցած երախայի մը պէս կու լամ: Բայց եւ այնպէս ամէն տեղ պիտի դնեմ պատկերդ, ներսը, դուրսը, ամբողջ աշխարհին մէջ: Ամէն տեղ պիտի գրեմ ու պոռամ անունդ, որպէսզի տեղ մը չմնայ քեզի ուր կարենաս ինձմէ փախչիլ:

***

Պրպտումներուս ատեն՝ ձեռքս ինկաւ քու ամուսնական մատանիդ: Առի, եւ աջ ձեռքիս ճկոյթին անցուցի: Յետոյ՝ իմս հանեցի ձախ ձեռքիս մատնեմատէն ու աջ ձեռքիս մատնեմատին անցուցի: Գոնէ անոնք թող իրարու փսփսան:

***

Յաճախ՝ ոտնայանդ, ծառէն ինկած հասուն պտուղի մը նման, միայնակ ու եզակի, ականջներուս մէջ կ’իյնայ, ու գլուխս յանկարծ կը վերցնեմ: Ոչինչ, ո՛չ ոք կայ սենեակին մէջ: Ամէն բան իր տեղն է դո՛ւն միայն չկաս. ոտնայանդ կայ, դուն չկաս: Ոտնաձայնն է որ կ’ընէիր անկողինէն ելլելուդ, եւ օրուան առաջին յայտնութիւնդ անով կ’ըլլար, ինքն իրենը ինկող ոտնաձայնովդ որ ինք անյայտ կը մնար. սպասուած երկրորդ ոտնաձայնը չէր հետեւէր անոր: Գլուխս օդին մէջ կախոուած կը մնայ սպասելով երկրորդին, որ երբեք պիտի չգայ այլեւս:

Յաճախ, հառաչանք մը կը փրթի կուշտէս, կարճ, շատ կարճ, ու ստորակէտի մը պէս կը գծուի ականջներուս մէջ: Ոչ, ոչ, վերջակէտ չէ. ստորակէտի կը նմանի, որ կը շնչէ ու կը կենայ, սպասելով յաջոորդին որ չի գար: Այս ի՛նչ անհունութիւն բացուեր է չորս կողմս:

***

Մեռելոցի օր է, ու կամաց մը՝ փախայ տունէն: Մինակ էի գերեզմանին քով, մինչեւ որ Լուիզն ու Ռընէն հասան ուշ ատեն: Ինչո՞ւ կ’արգիլես, աղջիկս, որ լամ, ուրիշ ի՞նչ ունիմ ընեիք: Յետոյ՝ դարձայ հողաթումբիդ, քեզի ալ պոռացի մտքիս մէջէն, բայց հոգդ չէ. հանգիստ, հանգիստ պառկեր ես հողին տակը: Ինչպէ՛ս խաղաղութիւն եկաւ վրաս երբոր քեզի պոռացի: Վերջը՝ գացի, դրացիիդ քարին վրայ նստայ, գլուխս ձեռքերուս մէջ առի ու շարունակեցի ողբալ:

***

Քիչ մը անդին՝ խճուղիին ձախէն բացուող արահետը մտայ չմտայ՝ տանիքէն վար նետուողի մը պէս սկսայ վազել հեւասպառ, կարծես թէ երազի մէջ ըլլայի. հա՛, հա՛, կու գամ կոր, հոս եմ, արդէն հասայ, գերեզմանատունին եղեւիններուն տակն եմ, կ’աղաչեմ՝ մի՛ պոռար, ահա եկայ:

***

Այս օրերս՝ տեղ մը կարդացի. «Մահը՝ իր ճամբան, կեանքը՝ իրը»: Ինչո՞ւ այսպէս պարապ խօսքերոով լեցուցեր են կեանքը, իբրեւ թէ նոյնքան լեցուն եղած ըլլար ան: Բարեկամ մը նոյն նախադասութիւնը կրկնեց: Ատիկա ըսողները՝ մորթիս տակը չեն: Եթէ մորթիս տակը ըլլային՝ այդ տեսակ բան մը ըսելէ պիտի ամչնային: Ո՞վ զո՞վ կը մխիթարէ:

***

Վերջին ամիսը՝ թմրեցուցիչներով յղփացած՝ արթննալ չունէիր: Երկու անգամ՝ անունս տուեր ես: Զիս կանչեր ես, երկրորդ անգամ մըն ալ զիս կանչեր ես: Ի՞նչ պիտի ըսէիր, բան մը ունէի՞ր ըսելիք: Չըսիր, հետդ տարիր: Ո՞վ հիմա ինծի պիտի բերէ չըսուած բաները: Լուր տուին ինծի երբ արդէն վերադարձած էիր խոր թմբիրիդ: Եւ ահա կանգներ եմ, քովդ ի վեր, բերանաբաց, անհամբեր, պաղատելով որ անգամ մը եւս, ահ, անգամ մը եւս՝ բերանդ բացուէր ու ըսէիր՝ Զարեհ: Գիտէի որ իշու պէս պիտի լայի, արդէն ալ ատոր համար գացած էի: Ալ երբե՛ք, երբե՛ք այդ պահը պիտի չկրկնուի, պիտի չիմանամ ձայնդ այլեւս, թէկուզ՝ վերջին անգամ մը:

Ինչքա՜ն քիչ բան պէտք է երջանիկ ըլլալու համար եւ այդ քիչն ալ չունիմ:

***

Հոս ըսելիքս քիչ մը անճոռնի բնոյթ ունի, բայց եւ այնպէս՝ պիտի պատմեմ: Մահուընէդ անմիջապէս ետքը՝ մէկ օրէն միւսը՝ սկսայ ուտել: Կարծես թէ մեկնելուդ կը սպասէի: Քանի ամիս է՝ սնունդ առած չունէի, քեզի նման, բայց քեզմէ աւելի, չափազանցելով, անզգալաբար, բոլորովին ինքնեկ: Պատառ մը հաց չէի կրնար ծամել. վար չէր իջներ, բերնէս դուրս կը թափէր: Աստուա՛ծ իմ, այն ի՛նչ օրեր էին: Ջրոտ ապուրով անցուցի ամբողջ այդ ժամանակը: Արդիւնքը այն եղաւ որ ութ քիլօ կորսնցուցի, երբ արդէն իսկ՝ պէտք եղածին չափ նիհար էի: Վիզս սկսաւ նմանիլ սագի մը վզին: Հաւանաբար՝ ընելիք չունենալուս է որ սկսայ ուտել: Չէի կրնար կարդալ, ոչ ալ գրել. ինձմէ որքա՛ն հեռու բաներ էին ատոնք: Բան մը պէտք է ընէի դժբախտութիւնս մոռնալու համար: Թերեւս պարզապէս բնախօսական էր պատճառը, աւելի քան թէ հոգեբանական: Ամէն պարագայի՝ ամբողջ օրը կ’եփէի, կ’ուտէի, կը թափէի, կը լուայի, այս բոլորը՝ մեծ ախորժակով: Ահա՛ քեզի ախորժակ, կ’ըսէի ես ինծի, բայց ա՛յս մէկը ուրկէ՞ մէջտեղ ելաւ, թէեւ այս ալ ախորժակին հետ կապուած է: Սեռային սանձարձակ ախորժակ մը. ո՞վ կանչեց քեզ գիշերներս անտանելի դարձնելու չափ: Կը սպասէի որ ցերեկը գար որպէսզի այս անպատկառ գրգիռը տեղի տար ու քնանայի քիչ մը: Իմ պարագայիս մէջ գտնուող բարեկամ-բարեկամուհիներու հարցուցի, գիտնալու համար թէ ընդհանուր երեւո՞յդ մըն էր ասիկա, թէ անձնական գարագայ մը: Վերջը կ’անցնի, ըսաւ Լիւսէթը: Եւ արդարեւ՝ անցաւ: Բայց կը շարունակեմ անդադար լալ, աւրուած մեքենայի մը պէս, որուն անիւները անընդհատ կը դառնան պարապին մէջ:

Ինչպէ՞ս ընենք որպէսզի նոր կենակցութիւն մը հիմնենք ես ու դուն: Դուն՝ չլռելով, ես՝ չլալով:

***

Հիմա՝ պատկերներուդ հետ կը խօսիմ, քակուած կզակով: Կենալ չունիմ, ուրիշ ի՞նչ ընեմ, նստած եմ, անշարժ, նայուածքս հեռուն, գլուխս՝ պարապ, սիրտս՝ ուռած: Երբեմն՝ կը փորձեմ կարդալ կէս մնացած գիրք մը, անոր մէջ թաղուիլ, ու այնքան հեռուները երթալ որ հոն՝ ինքզինքս կորսնցնեմ ու ա՛լ ետ չկարենամ գալ: Կը ջանամ քիչ մը գրել, մաքսէն ապրանք փախցնողի պէս, դողալով. գրելով՝ տեղ մը թաղուիլ կ’ուզեմ. պատմութիւններ հիւսել ու անոնց մէջ՝ ինքզինքս կորսնցնել, մոռնալ վերադարձի ճամբան: Չեմ կրնար, չեմ կրնար: Չկարծե՛ս թէ քեզի խոստացած ըլլալուս համար է: Քեզի խոստացած էի, հիւանդութենէդ շատ առաջ՝ այլեւս չգրել ու զբաղիլ միայն քեզմով, երազել քեզի հետ անվերջ ճամբորդութիւններուդ: Վճռեցի յաղթել, մեր տունէն վռնտել թշնամիդ, հակառակորդդ, ան որ քեզմէ կը խլէր ամբողջ ժամանակը, զայն տալով գրականութեան: Բայց չէ՛, այդ չէ՛, պարզապէս անոր համար որ մէկ մասս մեկնած է քեզի հետ, եւ միւսը՝ մեկնած մասը կը փնտռէ ամենուրեք:

***

Քու թաղումէդ ետք երբ տուն եկայ՝ բոլոր պատկերներդ – զորս դուն համած էիր – ես նորէն իրենց տեղը դրի: Յետոյ՝ նկարներդ ու զարմանալի գծագրութիւններդ դուրս հանեցի իրենց պահարանէն ու զետեղեցի զանոնք երկու յարակից սենեակներուն մէջ: Հիմա՝ դո՛ւն ես նորէն, անոնցմէ ամէն մէկուն ետեւը: Քեզ է որ կը տեսնեմ, իրանդ ցցած, ձեռքիդ վրձինը ուսէդ վեր բռնած՝ կ’աղաղակես գրեթէ, վերամբարձ, գերբնային ուրախութեամբ մը.

Այդ պահուն է որ յուզումը կուրծքէս կը բարձրանայ, կոհակ առ կոհակ, ու կու գայ թրջոտել աչքերս:

Ահաւասիկ ուրիշ պատկեր մը. ասոր մէջ՝ վրձինդ վեր չես բռնած, ձգեր ես զայն գետինը ծածկոցին վրայ եւ կը պոռաս յուսահատ ձայնով մը – Զարեհ, կոկորդդ, կոկորդիդ այդ աղմուկը: Հազէս փախուստ տուիր, բայց ե՛ս եղայ պատժուողը, քանի որ հիմա՝ պիտի չկարենամ այդ ձախողած նկարիդ դիւթական աշխարհը վայելել:

***

Ինչո՞ւ բերանդ սեղմեր ես այդպէս: Նեղացա՞ծ ես: Տե՛ս քոյրիկդ, հայրիկդ, մայրիկդ, ինչքա՛ն հանդարտ են անոնք, ինչպէ՛ս կը ժպտին ժամանակին մէջէն, մեքենային ծակէն նայող մարդուն մեղսակցութեամբը: Դուն ալ աչքերդ յառած ես դէպի այդ ծակը, եւ ինչպէ՛ս երեսներուդ թուշերը կախած կը նայիս: Բարկացա՞ծ ես վախցա՞ծ ես, թէ կը սպասե՞ս թերահաւատութեամբ մեքենայի ծակէն գալիք թռչունին: Այդ ամփոփ, ռումբի նման խտացած նայուածքդ ինծի կը յիշեցնէ բարկութիւնդ, երբ կը պոռայիր՝ Զարեհ կոկորդդ, կոկորդիդ սա աղմո՜ւկը: Բայց այդտեղ լալու ի՞նչ կայ որ…:

***

Հա՛, հասկցայ, բոլորդ ալ սեւ հագուած էք, հայրիկդ, մայրիկդ եւ դուն ալ, այդքան պզտիկ՝ եւ սեւ հագուստով: Արդեօք եղբօրմէդ սգաւո՞ր էիք, ատո՞ր համար նկարուեցաք. չէ՞ որ ընտանիքները նշանակելի օրուան մը առիթով կը լուսանկարուին: Եղդբորդ մահուան մասին ինծի բնաւ չես խօսած, եւ կամ՝ մտքիս մէջ ընկղմող գրքի մը համար սահմանուած նախադասութեամբ մը ծոցուոր էի որ ըսածդ – եթէ ըսիր – խուսաբեցաւ ինձմէ: Նման պարագաներուն՝ նորէն խելքդ ուրի տեղ է կ’ըսէիր, եւ չէիր կրկներ ըսածդ, չ’արժեր կը պնդէիր: Բայց կեցի՛ր, կեցի՛ր, բան մը կը յիշեմ. ահա՛, յիշատակը տեղէն շարժեր է ու կը մօտենայ, դանդաղ, շէնշող, դպրոցէն վերադարձող աշակերտի մը պէս, որ կը սիրէ սլքտալ: Այո՛, ահաւասիկ այդ օրը, այդ օրն ալ այս դէմքն ունէիր, թուշերդ կախ, շրթունքներդ իրարու բակած, ոսկի մազերդ նոյնքան աչքի զարնող, միայն սեւ ժապաւէնը բացակայ է – ու ահա՛ ձայնդ, ինչպէ՛ս կը բարձրանայ ան անհունութեան մէջէն ու ականջներս կը լեցնէ, կը յորդի անոնցմէ, ու մինչ կը խօսիս՝ կանաչ-կապոյտ աղուոր աչքերէդ արցունքը կը հոսի խոշոր կաթիլներով, կ’ողողէ երեսներդ: Ամէնքը մեռան, ամէնքը գացին, ես մնացի ո՛րբ, ես ալ քեզի պէս որբ: Եթէ եղբայրս ըլլար գոնէ, եղբայրս որ մեռաւ հազիւ ծնած: Հապա ես ի՞նչ պիտի ընէի եթէ քեզ չունենայի, դուն որ կծկուեցար ծոցիս մէջ, կծկուեցար մինչեւ որ կէտ մը եղար ու շփոթուեցար ինծի հետ:

***

Եթէ ունեւոր ըլլայի, կը ձգէի այս տունը, կը ձգէի ամէն ինչ որ կայ հոս, նոյնիսկ՝ գրադարանս, որ տարիներու ընթացքին ճոխացեր, ճոխացեր, ու գրաւեր է տանը բոլոր անկիւնները ու բոլոր պատերը, ինչպէս բորոտութիւն մը, ինչպէս խլիրդը: Նոր տուն մը, ամբողջովին նոր. հոս՝ չկայ ո՛չ մէկ պատկեր, ո՛չ մէկ նկար, որուն վրայ դրած չըլլաս քու նայուածքդ, ո՛չ մէկ գիրք՝ զոր գոնէ ձեռքդ առած, կշռած ու տեղը դրած չըլլաս, ամէն մը իսկ՝ որուն մէջ կերակուր եփած չըլլաս: Կտրել նետել անցեալը, այնպէս՝ ինչպէս երեխան մօրմէն անկախ կը դառնայ պորտակապին կտրուելովը: Այն ատեն թերեւս՝ նոր մարդ մը կ’ըլլամ: Դրուժան մը:

Ամէն բան պիտի կորսնցնեմ, հետս տանելով միայն դաւաճանութեան մը զգացումը, որպէսզի ան խորտակէ զիս, այնպէս՝ ինչպէս քեզ տանող խլիրդը:

***

Բարեկամ մը – որ նախագուշակ է – ցաւակցութիւնները յայտնելու եկած էր եւ տեսնելով իմ փլած վիճակս՝ աղաղակեց. չէ՞ք տեսներ թէ ինչպէ՛ս կը տառապի ան, թէ կը պոռա՛յ, կը տապըլտկի՛ իր եղած տեղը, եւ չի կրնար արունակել իր ճամբան որովհետեւ դուք դժբախտ էք: Հանեցէք սա պատկերները պատերուն վրայէն, եթէ ոչ՝ դուք եւս պիտի լմննաք:

Երեք օր վերջը՝ եկեղեցին էի, բարեկամի մը յուղարկաւորութեան: Շատ անհանգիստ էի, կարծես թէ եկեղեցիին պատերը վրաս պիտի փլէին, բազմութիւնը ճնշիչ էր. ինչո՞ւ հոն էի իմ այս վիճակովս: Ահա՛ պիտի խեղդուէի եւ փախելու միջոց մը կը փնտռէի, երբ «Ի վերին Երուսաղէմ»ին առաջին ալիքները սկսան բարձրանալ դէպի եկեղեցիին գմբեթը եւ անկէ վեր՝ ազատ երկնքին մէջ, ուր երգեցողութեան հիմա լայնածաւալ ալիքները իրենց վերելքին մէջ առած կը տանէին ուրախ, զուարթ ու կարծես թէ՝ ճռուողուն, սպիտակ, թեթեւ թիթեռնիկ մը, որ կ’երթար, կ’երթար անկաշկանդ ու արձակ ու շէնշող, եւ ես կը հետեւէի անոր, յափշտակուած նայուածքով մը, խորհելով մանաւանդ՝ այն բացառիկ սէրին որ ունէիր այդ երգին համար: Գլուխդ կախ, թեւդ՝ թեւիս, ինծի կ’ընկերանայիր  հայկական յուղարկաւորութիւններուն, այդ երգով սոսկ գինովնալու համար: Ու ես կը շարունակէի նայիլ այդ աղուոր սպիտակ թիթեռնիկին, որ գլուխը տուած երկնքին՝ կը բարձրանար գինովի մը պէս, պատէ պատ զարնուելով, ու պահ մը, չնչին ակնթարթ մը՝ գլոխը ետ դարձուց, ինծի նայեցաւ, մնաս բարով, մնաս բարով ըսելու պէս: Ու ես տեսայ քու դէմքդ այն ատեն, այնքան ուրախ, այնքան ուրախ, այն ատենուան պէս՝ երբ քեզի մինչեւ հանրակառք կ’ընկերանայի ու վերջին պահուն, երբ հանրակառքը կը չուէր փողոցն ի վեր՝ քու ամենէն սրտաբուխ ժպիտդ կը ղրկէիր ինծի հեռուէն: Ես ալ քեզի ուղղեցի իմ «Հուսկ բանք»ս, եկեղեցիին կամարէն անդին պարելով հեռացող թիթեռնիկին ուղղեցի զայն. գնա՜, աղջիկս, գնա՜ որ ազատիս, գոնէ դուն ազատիս այս տաղտկալի աշխարհէն:

***

Տասնը հինգ օր է՝ սենեակը ողողած եմ նկարներովդ, տասնեակներով, որպէսզի շարունակ՝ աչքերս լեցուին անոնցմով, ծծելով, թրծելոով զանոնք, բացակայութիւնդ ներկայութեան վերածելով:

***

Տեսանող բարեկամը հեռաձայնեց այսօր. Էլիզապէթը տեսայ, երկինք կը բարձրանար, սպիտակ հագուած էր, սպիտա՞կ հագուած էր: Գիտնայիր, գոնէ այս բանը գիտնայիր – որ ամենէն շատ սիրած գիշերանոցովդ թաղեցինք քեզ, Սոնային կարած գլուխ-գործոցը կ’ըսէիր, որ վարդագոյն էր, գրեթէ սպիտակ:

***

Վերջապէս՝ համարձակեցայ մտիկ ընել երիզին վրայ առնուած ձայնդ: Ճաշի՞ ժամանակ է, թէ նախընթրիքի՞: Մոռցեր եմ, ամէն ինչ շփոթ է գլխուս մէջ: Տեղ մը՝ կ’ըսես. բարի շարունակութիւն, դուն շարունակեցէ՛ք, ես հիւանդ եմ, պիտի պառկիմ: Ըսել կ’ուզէիր թէ՝ մենք շարունակենք ապրի՜լ, իսկ դուն՝ պատրաստուիս անդին անցնելու ճամորդութեանդ: Այս բառերը չեն ըսուած, անոնք ձայնիդ մէջն են. թեքում մը, նշոյլ մը միայն, բայց այս վայրկեանիս՝ անոնք աւելի զօրաւոր են քան աշխարհի բոլոր բառերը միասին: Ուրեմն՝ ընթրիքի վրայ ենք, քանի որ Հատտէճեանին ձայնը կ’առնեմ: Հիմա հասկցայ. ամրան սկիզբի՝ հիւանդութեանդ օրերուն էր, Հատտէճեանին կը սպասէինք, որ՝ կ’ուշանար: Յետոյ՝ շամփայնի խօսք կայ: Ուրեմն՝ ընթրիք է: Այո՛, ընթրիք է, քանի որ նախընթրիքը թէյով առնելու սովորութիւն ունինք: Քիչ մը շատ դանակ ու պատարագաղի աղմուկ կայ արդէն, կարենալ լաւ լսելու համար, գոնէ իմ խուլ ականջներովս: Ամենէն շատ՝ դուն կը խօսիս կոր: Կը ճախրես կոր: Ինչ լաւ եղեր է որ այս տուփը դիպուածով ձեռքս ինկեր է. քու ձայնդ անոր մէջ տիրապետողն է, եւ քու ընդդիմադիրդ Գրիգորն է: Մարգը միայն քրթմնջումներ կ’ընէ, ինչպէս Ալինը որ իր սոուր ու խպնոտ ձայնով՝ ձայնի սա զանգուածի վրայ փոքրիկ ծակեր բանալ կը յաջողի: Ինչո՞ւ լռութիւն կը պարտադրես ինծի, դո՛ւն լռէ, կ’ըսես, դուն շատ խօսած ես կեանքիդ մէջ: Անցեալները՝ Աննին ըսած էի. Անն, նայէ՛ ի՞նչ կայ սա երիզին վրայ, տուփը անուն չի կրեր, կ’ուզեմ մեծ-մայրիկին ձայնը լսել, բայց  մեքենայէն կը վախնամ, դպածիս պէս կը դադրի բանելէ: Չըսի թէ ատկէ աւելի՝ կը վախնայի ձայնը իմանալէ: Ինծի այնպէս կու գար թէ կուրծքս պիտի պայթէր եթէ ձայնը իմանայի: Եւ այդպէս ալ եղաւ: Յանկարծ՝ սենեակը լեցուեցաւ գոռ ու թաւ ձայնովը, իսկ իմ սիրտս թափեցաւ կոկորդիս մէջ: Գոցէ՛, գոցէ՛, պոռացի Աննին: Քիչ մնաց՝ պիտի խեղդուէի:

***

Կերածս հարամ կ’ըլլայ կոր: Ես կ’ուտեմ, ա՛ն չ’ուտեր: Ինչպէս կլլեմ սա ծամածս, որ վար երթալ չ’ուզեր, բերնիս մէջ կը շատնայ, կը շատնայ: Ո՛չ դուրս կը թափի, ո՛չ ալ վար կ’իջնայ: Մինչեւ ե՞րբ այսպէս պիտի ծամեմ: Ձայն չեմ հաներ, կը ջանամ քիչ մը ժպտիլ, որպէսզի ուրիշներն ալ չգանեցնեմ: Բայց մինչեւ ե՞րբ այս չարչարանքը, ուտել-չուտելու այս կռիւը բերնիս մէջ: Կռիւը, ժպիտը, բերնիս մէջ խառնուած, զիս հտպիտի մը կը նմանցնեն, դիմացի պարտէզներոււ խրտուելակներուն, որոնք կ’օրօրուին, կ’օրօրուին, առանց գիտնալու թէ ինչո՛ւ համար կ’օրօրուին: Ինչո՞ւ համար ուտեմ, երբ դուն չես ուտեր, երբ դուն չես կրնար ուտել, այդտեղ՝ պատին տակ թաղուած տուփիդ մէջ, դուն որ ինձմէ աւելի կը սիրէիր քաշել դանակին շեղբը հաւու պուտին վրայէն:

***

Իրիկունները՝ երբ անկողին կը մտնեմ, հեղձումներու եւ փղձկումներու այդ պահը հեծեծանքով կը լեցուի, իսկ դուն, ո՛վ վշտահար մարդ, այն աշակերտին նման՝ որ պատին դէմ կանգնեցուցած են՝ կրնաս ըսել դուն քեզի, ինքզինքդ մխիթարելու համար. իշտէ այսպէ՛ս, ուզես՝ լաց, ուզես՝ խնդա՛:

***

Այսպէս բաներ միայն ինծի կը պատահին: ça n’arrive qu’a toi des choses pareilles, կ’ըսէիր:

Չե՞ս տեսներ որ այսօրուան կեանքս ընդօրինակութիւնն է Ասֆալթին մէջ ներկայացուածին: Նիքոլին մահէն ետք այս չէ՞ր Մինասին կեանքը, այս կեանքը որ հիմա իմս է, քու մահէդ ետք՝ Զարեհին կեանքը: Կարգը եկաւ նաեւ Թոմասին: Չէ՞ որ մեռնելէ առաջ՝ Թոմասին մայրը, Տիկին Փառանձեմը, Սրբուհին բերել տուեր էր Յունաստանէն եւ Թոմասին աւանդ ձգեր էր, որպէսզի հսկէ իր վրայ, որպէսզի անտէր չմնայ: Ի՞նչ կ’ըսես, ես ալ կամաց կամաց՝ սկսայ փնտռել Սիմոնին ներկայութիւնը. անոր ներկայութեան պէտքը կը զգամ, կը վախնամ որ քու բացակայութիւնդ մոլորցնէ զիս ամբողջովին: Ինքզինքս յանձներ եմ լալկանութեան եւ ուրուականներուն: Անոնց վրայ սաստելու ոյժն իսկ չունիմ, ամբողջ ոյժս գացեր է քեզի հետ: Առջի օր՝ Սիմոնը կը պատմէր միջադէպ մը որ քեզի հետ ունեցեր է: Յանկարծ՝ ուզեր ես յարաբերութիւններդ խզել այդ հին ու հաւատարիմ բարեկամուհիիդ հետ: Դուն Զարեհը ինձմէ աւելի կը սիրես, ամէն կիրակի անոր համար է որ մեզի կու գաս – ըսեր ես: Բայց դուն ալ, Սիմոն, դէպքը ինծի պատմելէդ ետք, աւելցուցիր որ ամիսներ տեւած քու փախստական կեանքիդ ժամանակ՝ ամենէն մօտիկ անձը եղաւ ան քեզի, ամենէն շատ քեզ մխիթարողը: Թոմասին մօրը նման՝ գաղտնօրէն՝ Սիմոնին փոխարինութեան պաշտօն մը յանձնած չե՞ս արդեօք:

***

Ինչպէ՞ս կարելի է արուեստի մը տէրը ըլլալ, եւ մէկ օրէն միւսը՝ անկէ բաժնուիլ, ամենայն անտարբերութեամբ, առանց սրտի սեղմումի մը: Տարիներով՝ մերժեցիր ընդունիլ որ բան մը տեղի ունեցած ըլլալու էր սրտիդ մէջ, զիղջ մը, արցունքի կաթիլ մը, ի՞նչ գիտնամ: Օր մը խօսեցար սակայն, տարիներ ետքը, անվերջ պնդումներուս իբրեւ պատասխան: Պիտի մեռնիմ, կ’ըսէի, առանց գիտնալու որ նկարչութենէն հրաժարիլդ քեզի բան մը ըրա՞ւ թէ չըրա՞ւ: Գրէ՛, կ’ըսէիր դուն, գրէ՛, գրելու պէտք ունիս, գրէ՛ որպէսզի չգրելու հիւանդութիւններէդ ազատիմ: Ես պէտք է որ մեր կեա՛նքը շահիմ: Օր մը միայն, չդիմանալով թախանձանքիս, կուրծքդ շտկեցիր, եւ քեզմէ ամէն յուզում պարպելու ճիգով մը՝ ըսիր. մէկ օր, մէկ հատիկ օր մը, ամբողջ օր մը՝ լացի, յետոյ՝ մոռցայ, ամէնը մէկ՝ ծրարեցի եւ մէկ քով դրի: Կամքն ալ, խորհեցայ ես, յուզումնալից փղձկումով մը, կամքն ալ իր չափազանցութեամբ անմարդկային է:

***

Եթէ ողջ ըլլայիր ու այսպէս յամառութեամբ լռէիր, Աստուած վկայ, քեզ կ’ապտակէի, որպէսզի լեղի, լեղի պոռայիր, ու կատաղութիւնս հանդարտէր: Կը զգա՞ս ինչպէ՛ս կը կատաղիմ քու դէմդ: Կատաղութիւնս տառապանքիս չափանիշը կը դառնայ:

Գրելը իմ դեղս է, բայց անկարելի է, հիմա չեմ կրնար առնել այդ դեղահատը: Հապա ինչպէ՞ս պիտի աղէկնամ այս տառապանքէս:

***

Գրելը գործունէութիւն է, արտադրութիւն է, այնպէս՝ ինչպէս կ’արտադրէ մեքենայ մը, բոյս մը, մայր մը: Արտադրողը իր վշտին անդրադառնալու ժամանակ չ’ունենար: Գրութիւն մը իմաստ կ’առնէ զայն արտադրող գործունէութեամբ, առանց որուն ան ոչ մէկ նշանակութիւն ունի, գոյութիւն իսկ չունի: Ուրիշ կողմէ՝ ընթերցումն է որ անոր գոյութիւն կու տայ, զայն կը հանէ իր գերեզմանէն, անոր մունետիկը կ’ըլլայ: Բայց իր վերջացած վիճակէն առաջ՝ անոր գոյութիւնը կը սկսի, որովհետեւ ես եմ, գրողը, իմ գրութեանս ընթերցողը, գրութեան մը առաջին ընթերցողը, որ կ’ընթեռնեմ հետզհետէ գրելու ճամբուն վրայ, ամէն նախադասութեան ծայրէն, ետ դառնալով դէպի նախադասութեան սկիզբը, կրկնելով իմ առած ճամբան հասնելու համար մեկնակէտին, ուրկէ այս անգամ իբրեւ գրողը՝ պիտի շարունակեմ գրել յաջորդ նախադասութիւնը: Վերադարձ ու դարձ, երթուդարձ, այսպէս շարունակաբար, արտադրելու համար բնագիրը, ի վերջոյ՝ գիրքը: Ես այս երկար ճամբու ընթացքին, գրողը դեռ կ’երրորդուի, կը չորրորդուի, սրբագրիչ մը, քննիչ մը եւ նաեւ գրաքննիչ մը աւելցնելով առաջին երկուքին վրայ, գրողին եւ ընթերցողին: Իսկ ամենէն վերջինը զոր պահած եմ բերնիս ամենէն համեղ պատառն է, դեղագործը: Արդօք ասոր համար չէ՞ որ իմ գրչի եղբայրներս զիս կը մղեն գրելու: Գրէ՛, կ’ըսեն, գրէ՛, կ’ամոքուիս: Եւ դեռ մարդիկ կան որոնք կը խնդան երբ իրենց կ’ըսենք թէ մեզի համար կը գրենք:

***

Իրապէս՝ ես ինքզինքէս գանեցայ: Այս ի՞նչ է, շարունակ կ’ուտեմ եւ ի՛նչ ախորժակով, մինչդեռ վերջին ամիսները՝ իրարու հետ չուտելու մրցումի ելած էինք: Ձանձրոյթէն է, կ’ըսեն, ձանձրացողը ուտելով կ’անցնէ իր ժամանակը: Բայց ես ձանձրանալու առիթ չունիմ, այնքան զբաղած եմ քեզմով, մտածումիս վրայ կատարած արշաւանքդ վերջ չունի: Ի՞նչ կ’ըլլայ, հինգ վայրկեան հանգիստ տուր ինծի, որ քիչ մը ուրիշ բանի վրայ մտածեմ, բայց երբ այդպէս խնդրանք մը կ’ընեմ՝ դուն աւելի կը յամառիս, մտածումիս մէջ աւելի հեռու թափանցելու համար, կարծես՝ ուզէիր զայն յուշերու նոր թափորի մը մէջ խեղդել: Բայց հասկցայ ես ի վերջոյ, քու չկերածդ՝ ես կ’ուտեմ, երկու հոգիի համար կ’ուտեմ, երկու հոգիի ախորժակ ունիմ: Ուղղակի հրէշային է:

***

Այս վերջին բառը ըսի ընկերուհիիդ, որ ինծի կամքիդ գովասանքը կ’ընէր, բացառիկ կամքի տէր, կ’ըսէր: Ախ, այս անցեալը: Այս անցեալը զիս պիտի ընկլուզէ: Հազիւ՝ քու մասիդ կը խօսուի, անցեալ անկատարը մէջտեղ կ’ելլէ, առջեւդ կը կենայ, այնպէս՝ ինչպէս թէ դարեր առաջ ապրած ըլլայիր: Այսպէս կ’ընէր, այնպէս կ’ընէր, կ’ըսեն, կարծես թէ հիմա ոչինչ կ’ընես: Իրաւ՝ ի՞նչ կ’ընես հիմա: Ըսէ ինծի, ի՞նչ կ’ընես հիմա:

Երբ կամքիդ մասին կը խօսին, ես մտքովս կը փոխադրուիմ այն օրերուն, այն ամիսներուն, այն տարիներուն մէջ, որոնց ընթացքին՝ ուրիշ մէկը ըլլալու համար, ներքին ամրոցդ քաշուեցար, ալ չտեսնուեցար: Լռութիւնը եւ աղօթքը այնպէս կը պաշարեցին քեզ, իբրեւ թէ ուրիշ աշխարհ մը գացած ըլլայիր: Վեռադարձիդ՝ երբ ամրոցին դուռէն դուրս ելար, ես դրան առջեւն էի, քեզի կը սպասէի: Հիմա, ըսիր, կեանքէն եւ մահէն չեմ վախնար: Միեւնոյնն են:

Սարսափելի կամք եւ քաջութիւն ունէր, ըսաւ ուրիշ մէկ բարեկամուհիդ, զիս փողոցին մէջ կեցնելով: Անմարդկային, աւելցուցի ես, ըսել կ’ուզեմ՝ աստուածային: Չէ՞ որ ինչ որ անմարդկային է ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ եթէ ոչ՝ աստուածային:

***

Ի՛նչ անգութ ես եղեր, կամ՝ ի՛նչ տկար, որ այս նամակդ պահ ձգեր ես սա գրքին էջերուն մէջ իբրեւ յետ մահու պատգամ: Այսօր, երբ պատահաբար՝ ձեռքս ինկաւ, արիւնը գլուխս խուժեց: Այս ի՛նչ ցաւ ունեցեր ես, ի՛նչ ցաւ, որ չես համարձակեր իմ վրաս փոխադրել զայն: Այս գիշեր, կ’ըսէ նամակրդ, այս գիշեր՝ մահուան անձկութիւնը կայ մէջս, բայց երբ ատենը գայ՝ հանդարտ պիտի ըլլամ, ինչպէս կրթական նախարարութեան բուժարանը անցուցած գիշերս, երբ թունաւորման մը հետեւանքով՝ հոգեվարքի մէջ էի: Երբ ատենը գայ՝ ձեռքէս կը բռնես…:

***

Մեր թաղին իրարու կից, քովէ քով շարուած հագուստեղէնի անհամար խանութներուն առջեւէն անցնելուս՝ կը սիրէի կանգնիք աչք մը նետելու համար ցուցափեղկերուն հետաքրքրաշարժ սարճաւորումին վրայ: Կ’առինքնուիմ մանաւանդ մանըքէններու տեսքէն, կը կենամ ու բարի լոյս ըսելու տրամադրութիւն մըն ալ կ’ունենամ: Ձեռքս երկարելու նոյնիսկ եւ անոնց ձեռքերը սեղմելու փափաք մը կ’ուրուագծուի դաստակիս մէջ, այնքան անոնք կենդանի, իրական կը թուին ինծի, միայն զարմացնող իրականութեամբ մը սակայն: Զարմանալին իմ վրաս մեծապէս կ’ազդէ: Երբեմն կը պատահի որ առաւօտները կանուխ՝ դուրս ելլեմ, այն պահերուն ուր տեղի կ’ունենամ ցուցափեղկերու սարքաւորումը: Մանըքէնները մերկ են, ամբողջութեամբ՝ մերկ, ճշմարիտ կիներու նման: Բան մը միայն կը պակսի իրենց: Անոնք զուրկ են դիմադրական ուժէ, ինքնապաշտպանութեան կամքէ, բացարձակապէս զուրկ, երբ պաշտօնեաները զանոնք կը չարչարեն իրենց բիրտ շարժումներով: Ո՛չ մէկ տրտունջ կայ իրենց նայուածքին մէջ, ընդհակարակը՝ սեւեռուն, անտարբեր եւ ստռիկ են այդ նայուածքները: Ինչ կ’ուզես՝ ըրէ, որ կողմը ուզես՝ դարձուր, անոնց աչքերը միեւնոյն նայուածքը ունին, մինչեւ ուղն ու ծուծը՝ հնազանդ: Երբ մերկ են, ահաւոր հեռաւորութիւն մը կը հաստատուի անոնց եւ իմ միջեւ: Անգամ մը որ հագուին, սքուին՝ այդ հեռաւորութիւնը կը ջնջուի եւ անոնք տեղ կ’առնեն վերստին մեր առօրեային մէջ: Կ’ըլլան մեզի նման: Մեզի պէս մահկանացու, ու երբ օրը գայ՝ մաշած, այլեւս անպէտ, կը նետուին աղբանոց, այդ սիրուն, այդ զուարթ, այդ մարդասէր մանըքէնները:

Բայց ո՛չ ամբողջովին մեզի պէս: Հիմա կանգնած իմ ցուցափեղկիս առջեւ՝ կը նայիմ մանըքէններուն, մաքուր, սրբուած, փայլուն, հագուած, իրենց հիւրընկալ անշարժ շարժումներով, իրենց նայուածքովը որ կը ժպտի քեզի, կը հետեւի քեզի, բայց որ սառած է, իրենց աչքերովը որոնք երբեք, երբե՛ք չեն բացխփեր, չեն թարթեր, իրենց դէմքովը որ սլացքի մը սրտայոյզ արտայայտութեան մէջ բռնուած մնացած է, երբեք պիտի չփոխուի, իրենց ծունկերովը որոնք ծալլուած են, կարծես քալելու համար, ու երբեք պիտի չգալեն:

Այս առաւօտ՝ պաշտօնեան մանըքէն մը կը հագցնէր: Ցուցափեղկին այդ նեղ միջոցին մէջ՝ ստիպուած էր զգոյշ շարժումներ ընել, բայց մանըքէնը ասդին անդին դարձնելու ատեն՝ այդ շարժումները բիրտ ու կոպիտ կը դառնային, որովհետեւ կարծրութիւնը անոնց զինք անհանգիստ կ’ընէր: Մէկ ձեռքէն միւսը անցուցած պահուն՝ կ’իյնար, կը վերցնէր, ստիպուած էր անդադար անոր դիրքը փոխել, կարենալ հագուստը վրան անցնելու համար: Մանըքէնը ոչ մէկ յուզում, ոչ մէկ նեղութիւն ցոյց կու տար, չէր կրնար խնդալ նոյնիսկ, հակառակ որ այն դժուարութիւններուն առջեւ զորս ունէր պաշտօնեան զինքը հագցնելու համար, խնդալու տրամադրութիւն մը կը տեսնուէր վրան: Միայն թեւերը կը շարժէին, ի՞նչ կ’ըսեմ, կը նետուէին աջ ու ձախ, վար ու վեր, բայց անդադար, ամէն մէկ շարժումին, սարսափելի ենթարկումով մը, մշտնջենապէս ինքզինքէն հրաժարած, ինքզինքը լքած կ’երեւար: Թեւերը կ’երթային ու կու գային, je vous emmerde ըսելու պէս:

Աստուած իմ, ո՞ւր փախէի ծածկելու համար փղձկումս: Ճիշդ այդ մանըքէնին պէս էիր: Երբ վերջին շունչդ արձակեցիր, Ռընէն անմիջապէս քեզ իր բազուկներուն մէջ առաւ, քեզ մաքրեց, լուաց, հագուեցուց, ու պառկեցուց մաքուր անկողինիդ վրայ, ուր նոր հարսի մը տեսքը առիր: Ժպիտդ եկաւ տեղաւորուեցաւ իր տեղը, ժպիտներուն նման սա մանըքէններուն որոնք հագուած սքուած՝ իրենց տեղը գրաւած են կրկին ու կը ժպտին անցորդներուն:

Ռընէի աճապարանքը աւելորդ էր, մարմինդ արդէն կարծրացած էր արուեստական սառոյցին շնորհիւ, եւ ճկունութեան ոչ մէկ հետք մնացեր էր վրադ: Թեւերդ միայն կը փարտուէին այլանդակօրէն, հաւանաբար ըսելու համար որ՝ tu t’en fous:

Ես մնացեր էի մինակ, անպէտ, լքուած, մէկդի նետուած, իմ զարհուրանքիս հետ առանձին:

***

Ամէն բան ընելու է՝ մահը մարդկայնացնելու համար: Ըսել կ’ուզեմ – մահուան վրայէն վար առնել սեւ քօղը, որ զայն եղկելի կը դարձնէ, որ անոր դժխեմ երեւոյթ մը կու տայ: Համաձայն չեմ անկէ փախչիլ խրատողներուն հետ, փախչիլ՝ մոռնալու համար անոր ատելի երեսը: Կը խորհիմ թէ ատիկա դիւրին ճամբան է, որ տեղ մը չի տանիր: Ընդհակառակը՝ պէտք է դիմագրաւել, անոր դէմ յաղթանակ մը տանիլ: Կայ անշուշտ աղօթքը: Ինչո՞ւ քեզի պէս աղօթել չեմ գիտեր, դուն որ քանի անգամներ, ուզեցիր ինծի աղօթել սորվեցնել, կեանքի խոչնդոտներուն վրայէն ցատկելու համար: Կ’ըսէի. բանաստեղծութիւնն ալ աղօթք է, երաժշտութիւնն ալ, եւ արուեստը՝ ընդհանրապէս, որով մահը պարտութիւն կ’ըլլայ, կ’անուշնայ: Մահացած՝ կը մօտենաս ինծի, այնպէս՝ ինչպէս թէ երբեք հեռացած չըլլայիր ինձմէ: Այս ձեւով՝ կեանքը տանելի կը դառնայ, կը զգամ քու շոշափելի ներկայութիւնդ սա պատէն անդին, միւս սենեակին մէջ, ուր կը շնչես, մինչ ես զբաղած եմ հոս գրելով:

Այսօր ամբողջ օրը՝ Մեծարենց կարդացի, եւ Գրիգորին վերջին բանաստեղծութիւնները – ահ, կրնամ կարդալ եղեր – եւ դրի ձայնապնակ մը, Մոնթեվերտիի քծներգները (ի՛նչ հեթանոս բառ, երբ մատրիկալը այնքան քնքուշութիւն կը բուրէ):

Օ՜ֆ, ինչքան թեթեւցած եմ այս իրիկուն:

***

Հիմա հեռացաւ, գնաց, կրնաք հանգիստ ըլլալ, ըսաւ Հայր Նորվանը: Հոգեհանգիստէն վերջ, մանաւանդ իր վերամբարձ «Ի վերին»էն ետք:

Բայց Հայր Սուրբ, բացագանչեցի, ճիշդ այդ է արդէն իմ ցաւս, որ ան ինձմէ հեռացած է: Իմ ուզածս՝ այնպէս մը ըլլայ որ ես զինք միշտ իմ հետս զգամ, ձեռքս ձեռքին մէջ, միայն իր ներկայութիւնը զգալով կը գոհանամ այլեւս: Ատոր համար է որ իր գերեզմանին վրայ ըրած պատարագէն վերջ՝ Հայր Սուրբը ըսաւ քնքշաբար.

Այսօր ձեզի մօտեցուցի:

Հայր Սուրբը կանգներ էր հողաթումբին առջեւ, գլուխը գիւղական փոքրիկ գերեզմաննոցին պատէն վեր, ուրուագծուած՝ լայնատարած դաշտերու հեռաւոր հորիզոնին վրայ: Իր վեղարին օձիքը այդ ցուրտ օրուան հովէն կ’օրօրուէր, շրթունքներուն շարժումները տեսարանին վրայ կը պատկերուէին ու հեռուներէն եկող իր ձայնով՝ աղօթքն ու երգեցողութիւնը կ’անուշնային: Անուշութիւնը որ զիս կը պարփակէր, կը բարձրացնէր ու կը տանէր, քեզ կը մօտեցնէր, կը դնէր այն հին օրուան մէջ՝ ուր ձեռք ձեռքի գացինք սա դիմացի անտառը, որ երկար ատենէ ի վեր՝ մեզ կ’առինքներ:

Հեռուէն՝ ամէն բան դիւրամատչելի է, կարծես՝ ձօնուած է քեզի, կը կանչէ քեզ աժան նուիրումով մը, բայց յանկարծ՝ թշնամական կ’ըլլայ երբ իրեն կը մօտենաս, կը ցցնէ ակռաները դուրս, կնճիռներով ակօսուած դէմքը սպառնական կը դառնայ, կը տարածէ հաստ թաթերը իր առջեւը, անշարժ, ինչպէս հեքիաթներու կատղած գազանը:

Գազան չկար անտառի մուտքին, բայց ան պիտի յայտնուէր ներսը, երբ հետզհետէ կը թափանցէինք ափ մը կարծուած անտառին մէջ: Ան մեզի յայտնուեցաւ հսկայ հասակ առած իր եղիզներով ու մորմենիի սարդոստայնի պէս տարածուող փշածածկ խորութիւններով:

Մենք կ’առաջանայինք միշտ, չընկրկելու որոշումով մը, ձեռք ձեռքի, ուս ուսի, թիկունք թիկունքի, սկրդուելով եւ ճանկռտուքներու այրուցքները՝ մեր թեւերուն ու երեսներուն, մորմենիի փուշերուն արիւնոտումը՝ մեր մարմնին բոլոր մասերուն վրայ զգալով, բայց ի վերջոյ՝ հասանք անտառին միւս ծայրը, ուրկէ պէտք է դուրս գայինք ազատ հրապարակը, ի գին՝ ինչպիսի դժուարութիւններու շահուած, դուրս գայինք ազատ եւ օրհնեալ դաշտերուն մէջ: Բախտը ուրիշ բան տնօրինած էր սակայն: Անտառին եզերքէն կ’անցնէր արտերուն ոռոգման ջրանցքը, եւ անկարելի էր միւս կողմը անցնիլ, իջնելով եւ յետոյ բարձրանալով: Գլխիկոր՝ վերադարձանք նոյն արահետներէն, մեր մարմիններուն նորանոր ճանկռտոուքներ պատճառելով: Երբ հասանք մեր հանդարտ, քնոտ մեկնակէտին, Վոտին յանկարծ մէջտեղ ելաւ, պոչը փարտելով, ցատկռտելով, մեր աչքերը փնտռելով, այս ի՞նչ խենդութիւն էր ձեր ըրածը ըսելու ձեւով մը: Այդ ատեն է որ դուն թեւերդ բացած՝ վրաս նետուեցար, խորապէս յուզուած, զիս երկար, երկար սեղմեցիր, ու խօսքը որ կոկորդիդ մէջ խեղդուած կը մնար յանկարծ դուրս ժայթքեցաւ. օ՜հ, մերսի, մերսի:

Կեանքիս ամենէն աղուոր օրը եղաւ ինծի համար այդ օրը: Հերոսական բան մը կար վրաս, ոչ թէ անտա՛ռը յաղթած ըլլալուս համար, այլ՝ ինքզի՛նքս: Անսովոր բան էր արդարեւ այդ օրը քեզի համար եւս. ինչպէ՞ս մեր ոդիսականը տեղի ունեցեր էր առանց բռնկումներու իմ կողմէս, առանց որ քեզ չարչարեմ. հա՜, պտո՞յտ կ’ուզես, ահա քեզի պտոյտ, հիմա գնա՛ վէրքերդ խնամէ ամբողջ օրը:

Այս պահուս դեռ երեսներուս վրայ կը զգամ համբոյրներուդ ձգած խոնաւութիւնը, եւ չեմ կրնար, չէ՛, չեմ կրնար նոյնիսկ փորձել թաշկինակիս ծայրոովը կամաց մը սրբել զայն:

Մինչդեռ ձեր աղօթարար ձայնը ականջներուս մէջ կ’երերայ, նայուածքս գամուած է այդ անտառին վրայ: Ձեր երկար արարողութեան ընթացքին, Հայր Սուրբ, մենք երկու մանուկներու պէս՝ ձեռք ձեռքի պտտեցանք հոն, որովհետեւ դուք մեզ «մօտեցուցիք» իրարու: Ինչպէ՞ս կրնամ յայտնել ձեզի իմ երախտիքս, իմ այն օրուան համբերութիւնը գերազանցող ձեր համբերութեան համար:

***

Հիմա իր ձայնը կրող երիզը կրնամ ունկնդրել, կրնամ լսել իր խոր, կոկորդային ու թաւշոտ ձայնը: Սիրահարուած էի այդ ձայնին, ինչպէս՝ իր ոսկի մազերուն: Այս ոսկիին, ֆրանսերէն՝ հին ոսկի կ’ըսեն: Ողբերգակ դերասանուհիի ձայն մը ունէր: Սկիզմը՝ շատ փափաքեցայ որ այդ ճիւղին մէջ ինքզինքը կատարելագործէ, բայց անիծեալ պատերազմը վրայ հասաւ եւ շատ մը բաներ ջուրը ինկան:

***

Բացիկ մը կայ սեղանին վրայ, գրքի մը էջդերուն մէջ, հոն ուր կեցուցեր ես ընթերցումդ: Միքէլ Անճելոյին Դաւիթին ձեռքը կը ներկայացնէ այդ բացիկը: Ետեւը՝ ձեռքովս գրեր եմ. Ֆլորանս: Այդտեղ՝ ութ օր անցուցած էինք, կատարեալ երջանկութեամբ, դուն եւ ես, Զարեհ: Դուն աւելցուցեր ես, որպէսզի աւելի որոշ ըլլայ այդ շաբթուան յիշատակը. Փետրուար 76, Ֆլորանս, Էլիզապէթ: Ձեռքերս ծունկերուս վրայ, գլուխս կախ, անշարժ՝ շնչառութիւնս անգամ զգացած չունիմ, սենեակիս խորունկ լռութեան մէջ: Միայն արցունքի խոշոր խոշոր կաթիլներ կը հոսին ձեռքերուս վրայ եւ ես համրանքի կը մտցնեմ այդ կաթիլները: Կաթիլները համրելով՝ վրաս երջանկութիւն կու գայ: Այդ կաթիլներոուն մէջ՝ քանի քանի աղուոր յիշատակներ կան:

***

Թուականը մեծ կարեւորութիւն ունի քեզի համար: Զարմանալի յիշողութիւն մը ունէիր (ունի՞ս) թուականներուն համար, մանաւանդ՝ այն օրերու թուականներուն՝ որոնք յիշատակելի էին ըստ քեզի, եւ անոնց՝ մեծ համեմատութիւններ տալ գիտէիր: Աչքերդ կը գոցէիր, այսինչ օրը այնինչ բանը տեղի ունեցաւ, օրուան անունն ալ կ’ըսէիր անսխալ: Երբեմն՝ անունին համար կարծեմ կը նետէիր:

***

Լուիզը հեռաձայնեց:

Բաբա, պատրաստուէ, Տանժէ պիտի երթանք:

Ամբողջ մարմնէս՝ սարսուռ մը անցաւ, ճակտիս վրայ տաք քրտինք մը բուսաւ մէկէն ու տարածուեցաւ դէմքս ի վար, ակօսներ բանալով հոս հոն:

***

Այսպէս ալ մարմինս փուշ փուշ կ’ըլլայ, երբ կը յիշեմ թաղումէն վերջ Տանժէ անցուցած առաջին գիշերս: Այդ օրը՝ գերեզմանիդ վրայ չգացի, վախնալով իմ քայքայուն վիճակէս: Քար ճաթեցնող ցուրտ մը կար դուրսը: Լուիզը լաւ մը տաքցուցեր էր տունը, բացեր էր բոլոր ելեկտրական ջեռուցիչները եւ գիշերը՝ պառկեր էի ես, քու հիւսած հաստ բուրդէ վերմակներուդ մէջ փաթթուած: Մարմինս կը հաճոյանար անոնց քաղցր ջերմութեամբը, երբ յանկարծ՝ պոռացի, այնպէս՝ ինչպէս պիտի պոռար խելքը կորսնցուցած մարդ մը: Չէ՛, չէ՛, հսկայական անարդարութիւն մը կայ հոս. ես քու բուրդերուդ մէջ պառկիմ, եւ դուն, դուն՝ հոդ, ցուրտ ցեխին մէջ: Շուտ, տուն եկո՛ւր, եթէ դուն չգաս՝ ես քեզ գաւազանով կը բերեմ:

Եւ իրաւ ալ՝ անդիմադրելի կամեցողութիւն մը ունէի այդ պահուն, երթալ քեզ տուն բերելու: Բարեբախտաբար՝ հազիւ ոտքի ելած էի՝ խելքս տեղը եկաւ ու հայելիին մէջ դէմքիս նայելով՝ ըսի ես ինծի, մազոխիզմդ չէր բաւեր, հիմա ալ՝ ելեր մեռելամո՞լ ըլլալ կ’ուզես:

***

Սկիզբները՝ վախցայ որ կամաց կամաց՝ լալկանութիւնս բնականոն վիճակ մը պիտի դառնայ: Որ այլեւս՝ անկարելի պիտի ըլլայ հանրութեան մէջ երեւիլ, որ ամէն ինչ ձանձրացուցիչ ու տաղտկալի երեւոյթ պիտի առնէ: Առիթները պիտի չպակսին վերստին՝ դժբախտութեանս զգացումէն համակուելու: Մէկէն միւսը երթալ գալով՝ թաքուն հաճոյք մը պիտի կարենամ ապահովել. գիտէ՞ք, կնիկս մեռաւ: Եւ անոնք քառսուն կտոր պիտի ըլլան զիս մխիթարելու համար, մինչդեռ ես անդադար՝ թաշկինակս պիտի թրջեմ: Ա՜հ, որքան գոհ պիտի ըլլամ: Գոհ պիտի ըլլամ, որ գիտեն, հիմա գիտեն: Արդէն այդ է տեղի ունեցածը: Ես ատոր միջոցն ալ գտած եմ. իմ դժբախտ սէրս վերապրելու համար, միտքս բերի Մոնթեվերտին, ամենէն ողբերգակ երաժիշտը, միտքս բերի պատռտուող սէրերը իր նուագին մէջ, ինչպէս Դանգրետօ եւ Գլորիտան: Սկաւառակը դրի, երկնցայ գետինը, բարձերու դէզին վրայ, եւ աչքերս գոցեցի: Յանկարծ՝ սենեակը փոխուեցաւ կռուադաշտի: Դիմակաւոր երկու մարտիկները սուրերը կը ճօճէին օդին մէջ, վերքեր կը բացուէին մարտիկներու մարմիններուն վրայ: Արիւնը կը հոսէր, բայց ոչ մէկ տրտունջ կը բարձրանար օդին մէջ: Սուսերամարտը կը շարունակէր անգթօրէն, բայց ո՛չ յաղթական կար եւ ո՛չ ալ՝ յաղթուող: Կռիւը պէտք է շարունակուի մինչեւ մահը, բայց Դանգրետօ կ’ուզէ գիտնալ թէ ո՞վ է այդ քաջարի մարտիկը: Անունդ, կը պոռայ, անունդ: Այո՛, անունդ, կը պոռամ ես ալ սա երկու մեռելներէն վեր՝ ի՛մ մեռելիս, անունդ տո՛ւր որ գոնէ դէմքդ տեսնեմ:

***

Գիտե՞ս, Ալինը հոս էր: Այլին, կ’ըսէիր դուն: Նկատի առի՞ք որ ձեզի Այլին կ’ըսէր: Այլինը հրաշալի աղջիկ մըն էր, քսան տարի առաջ մեռաւ, տակաւին երիտասարդ, ինչպէս կը մեռնին հրեշտակները, սխալմամբ այս աշխարհը եկողները: Անոր բնիկ երկիրը հրեշտակներուն երկիրն էր: Երբ կ’ոգեւորուէր քչիկ մը, կ’ըսէիր. Աստուած իմ, ահա պիտի հալի: Այլինը Իրլանտացի էր: Մօրը հետ կ’ապրէր: Ամուսինին հետ տխուր պատմութեան մը պատճառով՝ մայրը Իրլանտան ձգած էր ու հոս եկած աղջկան հետ: Կոկորդին մէջ կլդիկի նման աղմուկ մը կար միշտ, երբ բան մը, շատ հասարակ բան մը կը պատմէիր իրեն: Իր զարմացումէն կու գար: Ամէն բանի վրայ կը զարմանար, հի, հի, կ’ընէր, տժգոյն այտերը վարդի պէս կը կարմրէին եւ աչքերուն բաց կապոյտ գոյնը զանազան երանգներ կ’առնէր, կը ծիածանուէր: Այլին համայնավար էր, ըմբոստ, կ’ուզէր որ աշխարհի վրայ խեղճ մարդ չ’ըլլար, ճիշդ ձեզի նման, Ալին: Կը բռնկէր երբ չէինք սպասեր եւ յանկարծ՝ նորէն կը սկսէր խնդալ, հի, հի, կ’ընէր: Օր մը՝ մայրը մեռաւ եւ Այլին մինակ մնաց: Բայց շուտով՝ անառակ տղայ մը իր սիրահարը եղաւ: Այլին շատ չարչարուեցաւ այդ տղուն ձեռքը, չէր հասկնար թէ ինչպէ՞ս կ’ըլլայ որ սէրը հետը տառապանք կը բերէ: Եւ օր մըն ալ՝ ինքը եւս այս աշխարհը ձգեց ու գնաց անդիի աշխարհը:

Այսօրուան պէս կը յիշեմ, նստած տեղդ քարի պէս կարծրացար: Անշարժ, գլուխդ վեր բռնած, աչքերդ՝ բաց: Ուրկէ՞ եկան արցունքի կաթիլները որ հոսեցան կամաց կամաց: Բայց եկան, իրար հրմշտկելով, խաղաղ ու հանդարտ սակայն, եւ աչքերէն վար սահեցան:

Կը հասկնա՞ք, դուք իր Այլին էիք: Վերագտնուած, վերստեղծուած Այլինի մը առջեւ կը գտնուէր եւ ուրախութեան ալիքներ կը վէտվէտէին կուրծքին տակ, երբ դուք այս դռնէն ներս կը մտնէիք: Նոյնիսկ հիւանդութեան ամենէն գէշ օրերուն՝ տեղէն կը ցատկէր, հիմա պիտի ապրինք կ’ըսէր, ակնարկութիւն մը որ թէ՛ ձեր գալուն, թէ՛ ճատրակի խաղին կը յղուէր: Այսօր դեղ չառի, Ալին, որ ձեզ յաղթեմ: Եւ կը յաղթէր, ըսիր հիմա, դեղով կամ առանց դեղի. հրաշալի ուղեղ ունէր: Գիտէ՞ք, Ալին, երբ ապաքինարան էինք, հրաշալի, հսկայ անտառի մը մէջ, քանի՜ վարպետ խաղացողներ յաղթեց: Եթէ – կ’ըսէր – ես դեղ չառնեմ անոնք ամէնքն ալ կը յաղթեմ: Բայց ձեզի, Ալին, երբեմն կը ձգէր որ յաղթէք, եթէ ոչ – կ’ըսէր ինծի – խաղին համը կը փախի:

Երբ դիմացս նստաւ, եւ ես՝ գետինը, բարձի մը վրայ, այնքան խաղաղած էի որ ոչ մէկ կաթիլ արցունք կար աչքերուս մէջ, ոչ մէկ փղձկում՝ կոկորդիս մէջ: Մեսիային սպասողի պէս սպասեցի ձեզի: Հարկաւ՝ այդպէս պիտի ըլլար, բայց այո՛, կը հասկնամ ձեզ, կը հասկնամ որ ուզած ըլլաք խուսափիլ նորանոր յուզումներէ, բայց եւ այնպէս, բայց եւ այնպէս, ներողութեան բառերը չեմ գտներ կոր, դուք որ վերջինը հեռացաք իրմէ՝ առաջինը պիտի ըլլայիք հոս եկողներուն, բնաւ պիտի չհեռանայիք: Ալին, չնկատեցի՞ք որ աչքերս չթրջուեցան անգամ: Ինչպէ՞ս անդրադառնայիք երբ չէք գիտեր թէ խօսիլ իսկ չէի կրնար, բերանս պիտի կապուէր, լեզուս կուլ պիտի տայի: Գիտէ՞ք ինչու համար, Ալին: Ներեցէք հիմա ըսելիքիս: Իմ տարիքիս՝ ամէն բան կրնամ ըսել, այլեւս՝ ծիծաղելի բան չկայ, ծիծաղելին չքացած է: Օ՜խ, ի՛նչ ազատ կը զգամ ես զիս: Երբ մահուան մօտն ես, երբ կը տեսնես որ ան ահա սա անկիւններէն՝ պոչը պիտի փարտէ, ա՛լ ազատ ես. մահէն հեռու մեր ըլլալուն է որ ստախօս, կեղծաւոր կ’ըլլանք, քծնող, դաւաճան կ’ըլլանք: Ես ձեզմէ չեմ սպասեր այն ինչ որ այրը կ’ակնկալէ կնոջմէն, ինչ որ կը սպասեմ աւելի հեռուէն կու գայ, աւելի հուժկու է նաեւ, աւելի բռնաւոր, որովհետեւ ես հիմա՝ գեր-այր մըն եմ, սեռի հարց չկայ, վերջին բռնկումները շատոնց անցած գացած են, սեռը մարած է, մարած է մոմկալին վրայ անօգուտ կեցած մոմի մը նման: Իմ շատ սիրած հեղինակներէս մէկը, Լօրանս – հանրածանօթ լրտեսին մասին չէ խօսքս, որ նշանաւոր Իմաստութեան եօթը սիւները գրած է

– Հապա՝ Տ. Հ. Լորա՞նսը

Պրավօ, Ալին, Տէյվիտ Հէրպըրթ Լորանը: Երբ դուն ծնաք՝ ան շատոնց մեռած էր, եւ դուք կը ճանչնաք զինք հաւանաբար Լէյտի Չէթըլիին համար, այնպէս չէ՞: Ես, Ալին, ես այդ գիրքը չեմ կարդացած. թէեւ կարդացած եմ իր միւս բոլոր գիրքերը, ահա հոն են, սա գրադարանին աջ անկիւնը, վարի դարակին վրայ, ուր անոնք կը քնանան քառասունէ աւելի տարիներէ ի վեր: Չթարգմանուածն ալ կարդացած եմ, անգլերէնով, այն ատեն՝ լաւ կը կարդայի անգլերէնը, իսկ կ’ուզէ՞ք գիտնալ թէ ինչո՞ւ Լէյտին չեմ կարդացած. որովհետեւ ան հասարակցած էր, չեմ ըսեր՝ դասականացած էր, ամենուն բերնին մէջն էր, ոչ՝ իբրեւ գիրք, այլ՝ իբրեւ սեռ: Լորանս սիրոյ մասին տեսութիւն մը ունէր, զոր շատ սիրած էի: Կինս ինծի հետ կը բաժնէր այդ կարծիքը եւ ամէն իրիկուն՝ կը բացագանչէինք միասին. ահա՛ օրուան լաւագոյն պահը, երբ անկողին կը դիմէինք: Լորանս կ’ըսէր. սէրը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ ամէն իրիկուն՝ երկու գլուխ քով քովի, բարձին վրայ: Կը տեսնէ՞ք, Ալին, Եին ու Եանկի հանդիպման գերագոյն վայրը ահա՛: Կեցցե՛ն չինացիները: Հայերն ալ բարձին մեծ կարեւորութիւն կու տան, կրօնական առումով, եւ հրաշալի է: Հայ մամիկները – մամիկները տեսակ մը կարտինալներ են մեր մօտ – սովորութիւնն ունին իրենց թոռնիկներուն՝ մէկ բարձի վրայ ապրիք ըսելու: Չեն ըսեր՝ մէկ անկողինի մէջ ապրիք: Անկողինը գռեհիկ է, անմիջապէս սեռը կը յիշեցնէ, սեռին վայրն է: Եւ սեռը պիղծ է: Իսկ բարձը՝ սրտին վայրն է, որ սուրբ է: Պզտիկութեանս՝ երբ Ռուսաստան էի, Սեպասթոփոլ, մեր բակին մէջ՝ դիմացի տան դրան առջեւ՝ աղջիկ մը կը տեսնէի ամիսը անգամ մը, որ տուն չէր կրնար մտնել գիշերը իջնելէն առաջ: Խեղճը մեծ յանցանք մը գործածի պէս՝ դուրսը կ’անցնէր օրը: Դուրսը պիղծ է, սեռին տեղն է: Աղջկան դաշտանի օրերն էին:

Ահա իմ ըսելիքս, Ալին: Այսօր՝ իմ կինս ձեզի հետ տուն վերադարձաւ, ահա թէ ինչո՛ւ աչքերս դադրեցան թրջուելէ: Դուք իմ կինս էք այսօր, իմ տուն վերադարձած կինս: Ես կը զգայի ատիկա, եւ ատոր համար է որ ըսի ձեզի՝ Մեսիան սպասողի պէս կը սպասէի: Խնդրեմ՝ չաղաւաղուի ըսածս: Այնքա՛ն ատեն է որ դուք մեզի կու գաք, տօն օրերը նոյնիսկ մեզի հետ կ’անցնէինք, տանը աղջկան պէս: Չէիք ուզեր Պորտօ երթալ, ձեր ծնողքին: Ճիշդ է որ կնոջս ըսեր էիք՝ դո՛ւք էք իմ ծնողքս, իմ իտէալ ծնողքս: Այս իրիկուն՝ երբ ճաշարանը՝ ծանօթացուցի ձեզ բարեկամներուս, իբրեւ կնոջս որդեգիր աղջիկը, չէի գտած ճիշդ բառը. ծնողընտիր պէտք է ըսէի: Դուք իմ Ասֆալթս կարդացիք Մարգին ֆրանսերէն թարգմանութեան ընդմէջէն, չէ՞ք կարծեր որ իրապէս այդ վէպն է որ կ’ապրիմ հիմա: Ընդհանրապէս՝ ապրուածն է որ կը գրուի: Այս պարագային՝ հակառակը տեղի կ’ունենայ՝ գրուածն է որ կ’ապրուի: Նման բան մըն ալ կը սկսի այս իրիկուն: Յաճա՛խ այդպէս եղած է ինծի, եւ կնոջս ըսած եմ՝ այլեւս պիտի չգրեմ, որպէսզի գրածս գլուխս չիյնայ:

Ուրիշ վէպ մը ունիմ, որուն մէջ մայրը հեռու տեղէ մը իր մէկ ծանօթ աղջիկը բերել կու տայ, որպէսզի իր զաւկին վրայ հսկող մը ըլլայ իր մեռնելէն վերջ, քանի որ իր տղան չի կրնար հաշտ ապրիլ կեանքին հետ: Այդ աղջիկը Սրբուհի կը կոչուի, որովհետեւ սրբուհի մը պէտք է այդ գործին տակէն ելլելու համար: Չէ՞ք կարծեր որ կինս զգացած էր իր մօտալուտ վախճանը, ամիսներ առաջ, երբ ձեզի հետ կապը աւելի կը սեղմէր: Այդպէսով կը հասկցնէր ձեզի յանձնուելիք պարտականութեան ծանրութիւնը: Երբ կ’ըսէր բանաստեղծ ամուսին ունիմ, պէտք է հոգայի վրան եւ լաւ հոգայի, ըսել կ’ուզէր որ դո՛ւք ալ լաւ հոգաք: Դիւրին բան չէր, գիտե՞ս, Ալին:

Կ’ուզէ՞ք որ այս իրիկուընէ սկսեալ՝ ձեզի Սրբուհի ըսեմ:

***

Ճաշարանէն վերադարձին է որ ձեզի ըսի. Ալին, կ’ուզէ՞ք հետս վեր ելլել եւ թոյլ տալ ինծի որ հին օրերուն պէս՝ անկողինը փռեմ գետինը, մեր անկողինին նման, ու առաւօտուն՝ ձեզ արթնցնեմ, ձեր գործի երթալէն առաջ՝ նախաճաշը պատրաստեմ, թէյով, կարմրած հացով, կարագով, անուշով (Գիտէ՞ք, ձմերուկի անուշ կայ, ես շատ կը սիրեմ ձմերուկի անուշը, ինծի մայրիկս կը յիշեցնէ) եւ վերջապէս՝ թերխաշ հաւկիթով մը: Զարմանալի Ալին, թերխաշ հաւկիթ եփել չէիք գիտեր, ինչպէ՞ս կ’եփէք թոյլ հաւկիթը՝ հարցուցիք առաջին անգամ, փոքրիկ արծաթէ դգալիկով դգլելով կակուղ հաւկիթը: Ես խնդացի, խնդալ մը ուր զարմանքէն աւելի՝ հաճոյք մը կար, որ տալիք բացատրութեանս մաս կը կազմէր. ձեր ըսածին պէս եփ ջուրին մէջ կոտրած հաւկիթը չէ, ատոր poché կ’ըսեն: Ասիկա ալ եփ ջուրին մէջը կը դնեն, սակայն՝ կեղեւովը, աչք մը պահելով ժամացոյցին վրայ, որպէսզի երեք վայրկեանը չ’անցնի: Գիտէ՞ք, ապակիէ կոնաձեւ երկու փոքրիկ ամաններ կան, իրենց կտուցներէն իրարու միացած, որուն մէկ հատին մէջ՝ աւազ լեցուած է, այնքան՝ որ երբ դարձնէք աւազովը լեցունը՝ վեր, պարապը՝ վար, աւազը կը հոսի վարինին մէջ ճիշդ երեք վայրկեանէն: Այդ պահուն՝ հաւկիթը անմիջապէս ջուրէն դուրս կը հանէք: Մոռցեր եմ այդ գործիքին անունը, այնքան հեռու են այն օրերը՝ ուր ան կը գործածուէր: Պէտք չէ ձգել որ երեք վայրկեանը հինգ վայրկեան ըլլայ: Լրջութեամբ հսկելու է եթէ ոչ՝ թուլիկ հաւկիթը մէկէն mollet կ’ըլլայ, բումբի պէս կ’ըլլայ, աղջկան մը բումբին պէս կակուղ: Յետոյ՝ կու գայ կարծր հաւկիթը, խաշած հաւկիթը կ’ըսենք մենք, տասը վայրկեան: Կայ նաեւ եթ ելած իւղի մէջ նետուած հաւկիթը, որ կարմրած հացի շերտի մը վրայ կը սպասարկուի: Ի՞նչ գիտնամ, հաւկիթ եփելու տասը տասնը հինգ եղանակ կայ եւ ամէն մէկը իր տարբեր համը ունի, հաւկիթ ըլլալէն կը դադրի կարծէք, կամ կ’ըլլայ հաւկիթ առաւել ուրիշ բան մը:

Հրաւէրս չմերժեցիք: Ինծի համար՝ տիկին Էլիզապէթը հոն է, միշտ հոն պիտի ըլլայ ըսիք, եւ իսկոյն՝ զգացի որ տարօրինակ խաղաղութիւն մը զիս իր թեւերուն մէջ առաւ, սեղմեց, սեղմեց: Տէր իմ, ներէ՛ ինծի:

Վերը՝ մանուկներու նման զբօսնեցանք: Մակնեթոֆոնին վրայ դրի Հատտէճեանի այցելութեան երիզը, ուր Լիլին է բեմին յառաջամասը գրաւողը: Իր գոռ ձայնը կը զուարճացնէր Ալինը, որ պահ առ պահ՝ կը խնդար «խենթի պէս»: Ինքն է, ինքն է, ինչպէ՛ս ինքն է, կ’ըսէր, եւ ուրիշ խնդուք մը ունէր, առաջինէն տարբեր, երբ ես կը կարծէի թէ միւս կնոջական ձայնը երիզին վրայ Աննին ձայնն էր: Ես եմ, այո՛, ես եմ, ըսաւ, հոս էի այդ իրիկունը, Պոլսոյ ձեր բարեկամը կար: Այո՛, այո՛, Ալին, Սրբուհի: Ըսել է՝ հիմա ձեր երկուքին ձայնը միասին պիտի ունենամ: Ինչպէ՞ս չէի գիտեր այսքան երջանիկ մարդ ըլլալս:

Ուշ ատեն՝ Մոնթեվերտիի մատրիկալներէն մէկը դրի, բայց կը տեսնեմ հիմա որ Բեթրարգայի քերթուածներէն մէկուն վրայ յօրինուած մատրիկալն է, մինչ ես կը կարծէի Դանգրետօ եւ Գլորիտան դրած ըլլալ:

Սոխակ իմ գեղանուշ

Կը կանչես ընկերուհիդ

Երգելով, եկուր հոգիս,

Իմ սիրոյս արժանի երգ չունիմ,

Ո՛վ երանելի պզտիկ թռչուն,

Ինչպէ՜ս վեհ բնութիւնը կը վարձատրէ քեզ

Ուրախութեամբ

Քեզի չտուաւ գիտութիւն

Այլ տուաւ ազատութիւն:

Պառկեցէք եւ քնացէք մտիկ ընելով այս գեղեցիկ երգը: Եւ կու գամ յետոյ՝ կեցնելու սկաւառակը՝ Առաջուան պէս, Լիլիին մէկ գիշերանոցը տուի իրեն ու հեռացայ: Երբ վերադարձայ՝ Ալին կը քնանար արդէն: Սկաւառակը չէր լմնցած, սպասեցի մտիկ ընելով, որ մնացեալ մասն ալ վերջանայ, աչք մը նետեցիի քունը ինկած Ալինին վրայ: Յետոյ՝ լոյսը մարեցի ու հեռացայ: Գիշեր բարի, Ալին:

***

Օրեր անցան, Ալինը չկայ: Իրաւ է՝ ըսաւ թէ քննութիւն մը կը պատրաստէ, զբաղած է, բայց պիտի գայ, պիտի գայ: Միայն թէ այս սիրտը որ իմս է հիմա ուրիշ տագնապ մըն ալ ունի, որ անուշ է թէեւ, ու միանգամայն՝ լեղի, որ քունդ կը գողնայ, հին տառապանքդ կը կակղցնէ, սրելու համար նորը:

***

Երբեմն՝ աչքիս տակ կ’իյնայ երբ Լուիզէթին տունն եմ, Պանիէօ, կամ Տանժէ, քու ձեռնապարկդ, կոկորդիլոսի կանաչորակ մորթէ, զոր Լուիզէթը այլեւս ամէն օր կը գործածէ: Ան քու սովորութիւնդ ունի՝ ձեռնապարկը հոս հոն կը ձգէ, գետինը, սեղանի մը վրայ որ իր նստած սեղանը չէ: Աչքիս տակ կ’իյնայ երբեմն ալ երբ Լուիզէթը, զայն իր թեւին անցուցած՝ փողոցին մէջտեղը կանգնած է: Այդ պահերուն՝ ներսէս յանկարծ խոշոր ուրախութիւն մը կը փրթի, զոր ուր դնելս չեմ գիտեր, սրտի՞ս, կուրծքի՞ս, հոգիի՞ս, կամ մարմնիս մէջ համակ, այնքան յորդուն է, այնքան առատօրէն ու յանկարծօրէն կը բխի որ ամբողջ աշխարհը անով կը լեցուի: Անմիջապէս՝ ինքզինքէս դուրս կու գամ, քեզ կը փնտռեմ. ո՞ւր ես, ո՞ւր ես, քանի որ ձեռնապարկդ հոս է: Բայց նայուածքս կը հանդիպի Լուիզէթին, հոն՝ ձեռնապարկը թեւին կախած, կամ անկէ ո՛չ հեռու կանգնած, նստած: Եւ ինծի այնպէս կը թուի թէ մէկը յանկարծ վիզս կտրած է եւ ես ապուշի պէս կեցեր՝ կը նայիմ անկէ հոսող արիւնիս:

***

Օրերով տունն եմ, յիշատակներուս մէջ կը տապկուիմ: Երբ դուրս կ’ելլեմ՝ անոնց ծայրայեղ աստիճանի հասած յաճախանքէն խոյս տալու համար է որ դուրս կ’ելլեմ: Դո՛ւրսն ալ յիշատակները կը վխտան ամէն կողմ, ինչպէս հոս, այս տողերը գրած վայրիս մէջ, որ մեր տունն է: Եւ կը շարունակեմ ըսել «մեր տունը»: Սեղանիս վրայ, ճերմակ թուղթիս վրայ, սա անկիւնը, սա միւսը՝ յուշերս ամէն տեղ կը ցատկռտեն, կը պարեն մէկը միւսէն ծնելով, բազմանալով անհհունօրէն, անխիղճօրէն: Ինչպէ՜ս կը խնդան երեսիս: Սա զոյգը, օրինակ, որ կ’անցնի թեւ թեւի, երջանիկ: Երջանկութիւնը կը զգաս անոնց թեւերուն սեղմումէն: Այնպէս մը կը սեղմուին իրարու որ յանկարծ պիտի ցնդին օրին մէջ: Քիչ առաջ՝ կին մը իր մարդուն ետեւէն կը վազէր մայթին վրայ, ձեռքը անձկութեամբ երկարած, այնպէս՝ ինչպէս թէ երբեք պիտի չհասնէր իրեն:

Դուրսը՝ ամէն բան քեզի կը տանի զիս, քեզի կը բերէ: Այնպէս մը կապուած եմ քեզի, ձեռնակապերով, ոտնակապերով, որ երբ բան մը կը շարժի, երբ տեղ մը շարժում մը կ’ըլլայ, երկուքս ալ կը տարուբերուինք, կը տարուինք նոյն շարժումով: Եւ դեռ ինծի կ’ըսեն. հեռացի՛ր: Ինչպէ՞ս հեռանամ քեզմէ երբ պաշարուած եմ քեզմով, երբ գրաւուած եմ բոլոր կողմերէս: Ո՛ւր որ նայիմ՝ դուն կաս, դուն ես որ կը նայիմ, իմ աչքերս անգամ՝ դուն ես, այն աչքերը որոնցմով քեզ եւ աշխարհը կը դիտեմ: Ի՛նչ բանի որ նայիմ՝ դուն ես տեսածս, իր մէկ կողմովը՝ քեզի կը կապուի ամէն իր, ամէն մարդ, ամէն շուն, մինչեւ իսկ փողոցը, ծառերը, մայթերը որուն վրայ կը քալեմ, ասոնք բոլորը քեզի կը բերեն զիս, ու կը կապեն: Եւ ըսել որ դուն յաւիտենապէս հեռացած ես ինձմէ: Ես քեզմէ ինչպէ՞ս հեռանամ:

***

Կը հասկնամ այն ատեն միայն՝ երբ ամէն ինչ արդէն վերջացած է: Երբ դուն արդէն չկաս: Գարնան՝ պնդեցիր, յամառեցար, իսկ երբ դուն յամառիս՝ Աստուած մի՛ արասցէ, անպայման պիտի հասնիս ուզած տեղդ: Քեզի հազար անգամ ըսի որ ես հագուստի պէտք չունիմ, հինգ ձեռք հագուստ ունիմ, մինչեւ կեանքիս վերջը՝ պիտի բաւեն ինծի: Ատանկ կ’ըսես միշտ, ես քու սովորութիւնդ լաւ գիտեմ, ես չգիտնամ՝ ո՞վ պիտի գիտնայ: Ամէն անգամ՝ վերջինն է, կ’ըսես, բայց քանի անգամ արդէն նորոգեցինք: Եկան Յունիսի սոլտերը, աճապարեցիր, ինչո՞ւ կ’աճապարէիր, հիմա միայն գիտեմ թէ ինչո՞ւ, կարծես թէ վերջին շոգեկառքը պիտի փախցնէիր: Ես պնդեցի, հինգ ձեռք հագուստ ունիմ, կը բաւէ կեանքիս մինչեւ վերջը: Պատասխանեցիր՝ ես կ’ամչնամ անոնցմէ, հինցեր են, եւ հօօօբ, բռնեցիր երկու ձեռք հագուստ նետեցիր փողոց, հիմա գնա ա՛ռ, ըսիր: Ամէն կողմ՝ ՍՈԼՏ, ՍՈԼՏ: Առնիսէն ալ սոլտի հրաւէր եկաւ, ըսի, բայց չեմ երթար, երեք ձեռք հագուստ ունիմ դեռ: Դուն հանգիստդ կորսնցուցիր, ջղայնացար, գրգռուեցար, եւ ինչպէս միշտ՝ քէն ըրինք, հակառակ որ այլեւս՝ լաւ մը հիւանդ էիր, արդէն իսկ ճառագայթէ անցած էիր, բայց տակաւին այնքան ալ տկար չէիր որ չկարենայիր մաքառիլ ի նպաստ մտքիդ մէջ դրածիդ: Առնիսին չեմ երթար, կը շարունակէի ես, ոչ ալ ԻՎ-ՍԷՆ-Լոռանին, ես սուղնոց հագուստ չեմ ուզեր, հիմա ես ծեր մարդ եմ, Բերանդ կը պատռեմ եթէ մէյ մըն ալ ատանկ բան մը ըսես, պոռացիր անսպասելիօրէն, դուն ինծի համար միշտ երեսուն տարեկան ես, ինչպէս որ քեզ ճանչցայ առաջին օրը, միշտ նոյնն ես ինծի համար, կ’ուզեմ որ շէնքով շնորհքով հագուիս: Յունուարին, ըսի, վերջապէս՝ մասամբ տեղի տալով, Յունուարին ալ սոլտ կայ: Ինչո՞ւ տխրեցար, ինչպէ՜ս դժբախտ եղար, սիրտս ճմլուեցաւ, բայց ի՞նչ կրնայի ընել, անգամ մը մերժած էի, ես ալ ետ գալ չեմ գիտեր, եւ ահա՝ մեր փողոցին անկիւնէն երբ կ’անցնէինք, ցուցափեղկին մէջ տեսայ ամառնային հագուստ մը, իմ եւ քու ճաշակները գոհացնող: Ներսը՝ ուրախութիւնդ, զոր կը ճնշէիր թէեւ, կը թափթփէր բոլոր շարժումներէդ: Վերը, վարը, օձիքին ու տափատին ծայրերը, կտաւը, կարը, ամէն ինչը, ամէն ինչը շօշափուեցաւ մատներուդ ծայրերովը եւ վճռապէս՝ դատաստանդ տուիր. աղէկ է եւ արժան: Երբ դուրս ելանք խանութէն՝ փոխուած էիր: Աշխոյժ ու ժպտերես, վառվռուն՝ թեւս սեղմեցիր թեւիդ տակ, եւ բարձրացանք պուլվարն ի վեր: Լեզուդ դադար չունէր, կը ճռուողէիր, ոչ թէ այնքան ինծի հագուստ մը առած ըլլալուդ համար, այլ՝ որովհետեւ նպատակիդ հասած էիր, յետ մահու պահեստս կարգադրած էիր: Քանի՞ ատենէ ի վեր ետերէն ինկած էիր, կօշիկ, շապիկ, ցուրտերուն դէմ ծնկակալ ապահովելու: Հա՛, կ’ընէի, ինծի պառաւի տեղ առիր, տեսա՞ր: Լռէ, ըսիր, եւ վերջապէս՝ ամենադժուարին յաղթանակդ խուլ ականջներուս սահմանուած լսողական գործիքը եղաւ: Ա՜խ, չար, ինչո՞ւ չըսիր որ այդպէս ինծի շռայլուածներդ՝ վերջին բարիքներդ էին, որպէսզի անգամ մը գոնէ՝ քու քովդ լայի:

***

Սանդուխներուն վրայ՝ սկսայ վազել, քիչ մը աւելի շուտ տուն հասնելու համար, բայց յանկարծ՝ գերեզմաննոցի տակի փոսդ աչքերուս առջեւ եկաւ: Այսպէս՝ պատկերներ, պատկերներ շարունակ իրենց ուզածին պէս կ’երթան կու գան: Ինծի բան հարցնող չկայ:

***

Ինչ կ’ըլլայ թող ըլլայ, կնի՛կ, գոնէ երազներուս մէջ եկո՛ւր: Երազել տուր քու վրադ:

***

Եթէ համրելու ըլլայի հոս գրուած ամէն մէկ տողի համար թափած արցունքներս այսքան ատենէ ի վեր, արդեօք քանի՞ կարաս կը լեցուէր:

***

Երբ մէկուն կէսը կը մեռնի, միւսին կէսը կ’ապրի: Մնացողը երկու կէսով կ’ապրի: Մէկուն մնացած կէսովը, միւսին չքացած կէսովը:

***

Եթէ հոս ըլլայիր՝ գոնէ ներկայութիւն մը պիտի ըլլայիր: Դո՛ւն ինչո՞ւ գացիր, Վայվոտ, իմ պզտիկ շունս: Կ’երեւի՝ կը մտածէիր թէ ես ալ գացեր էի անոր հետ:

Հիմա՝ դունչդ երկարած պիտի ըլլայիր բարաճուկ թեւերուդ վրայ: Երբեմն՝ կլթիկ ունեցածի պէս ձայներ պիտի հանէիր: Երազիդ մէջ եկած պիտի ըլլար ան եւ ես քեզի պիտի նախանձէի: Երանի պիտի տայի քեզի, եւ պիտի պոռայի՝ Վոտի, շուտ, շուտ, ինծի անցուր անոր պատկերը:

***

Բայց ինչպէ՞ս տանէի քու ալ տխրութիւնդ, այս կրկնակ տխրութիւնը ինչպէ՞ս պիտի տանէի: Չոքեցաւ ան վրադ երբ մօտեցար անկողինին, ամէն օրուան պէս մեր քովը պառկելու համար եւ բան մը փոխուած գտար: Ոչ մէկ բան նոյնը մնացած էր, նախ՝ մենք, անկողինին եզերքը կանգնած, քարէ արձաններու պէս, անձայն, անշարժ, բացակայ, իսկ դուն՝ նայեցար, նայեցար զարդարուած անկողինին, կարծեցիր թէ տօն էր: Բայց տօն չէր ու երկար մտմտացիր, գլուխդ վար ինկաւ, վզէդ վար կախուեցաւ, եւ մէկէն՝ վերցուցիր զայն, առիր տարիր, մէյ մըն ալ հոն ոտք չկոխելու պայմանով: Այդ պահուն է, այնպէս չէ՞, որ որոշեցիր ընկերանալ անոր վերջին ճամբորդութեան:

***

Այո՛, այո՛, չեմ մոռցած, բնաւ չեմ մոռցած Կռէկուառին պէս մեռնելդ: Այն ի՜նչ աճապարանք էր. մաքսատունէն ապրանք փախցնելու պէս տարին քեզ: Հազիւ վերջին շունչդ արձակած էիր՝ Ռընէն, ծառէն ինկած խնձոր խլելու պէս, յափշտակեց քեզ, դեռ չպաղած մարմինդ մաքրելու, զարդարելու նպատակով, բայց ես՝ սարսափած մնացած էի այդ պատկերին առջեւ: Ռընէն ըսաւ՝ գնա՛, գնա՛, հոս մի՛ մնար: Յետոյ մեռելաթաղները եկան, քեզ դագաղին մէջ դրին, հարսի մը պէս ներկայանալի, ու հետեւեալ օրը, առանց արարողութեան, առանց աղօթքի մը իսկ փսփսունքին, կառուղիին վրայէն ժամը հարիւր քսան, հարիւր քառասուն արագութեամբ՝ Տանժէ հասցուցին քեզ: Օրը իրիկուն չեղած՝ դագաղդ դրին բացուած փոսին մէջ ու գացինք գիւղին տունը իրիկուան ճաշը ուտելու: Ու մինչդեռ կը ճաշէինք, շամփանիա կը խմէինք, ես ինծի կը կրկնէի առանց կարենալ դադրեցնելու մտքիս մէջ մեքենան՝ Կռէկուառին պէս, ճիշդ Քաֆքայի Կռէկուառին պէս: Չե՞ս մոռցած, չէ՞, նախ՝ չսիրեցիր Քաֆքան, յետոյ՝ կամաց կամաց վարժուեցար, բայց եւ այնպէս՝ Կռէկուառը երբեք չկրցար մարսել. ահռելի է, կ’ըսէիր, եւ մէկ բազուկովդ՝ շարժում մը կ’ընէիր զայն քեզմէ հեռացնելու համար:

***

Գիշերը, անկողինին մէջ՝ յուշերու կարաւանները սկսան գալ մէկ կողմէն, ու երթալ՝ միւս կողմէն, ատկէ նորէն վերադառնալով, նորէն առնելով նոյն ճամբան, այսպէս՝ յառաջ եւ ետեւ, անդադար, հետզհետէ աւելի զանգուածային ներկայութեամբ մը, ամէնը մէկ անգամէն, խառն ի խռւռն, առանց անցեալի, առանց ներկայի, ոչ ալ՝ ապագայի, արմատախիլ Հայերուն նման: Հսկայ թաւալումով մը՝ կը գլորէին վրաս, կը ճզմէին ու կը ճմլէին զիս: Ես ալ, ձեռքս դրած ճակատիս վրայ՝ անոնց ետեւէն պոռացի՝ կը բաւէ, ա՛լ կը բաւէ: Պահ մը ետք՝ անկողինէս ելայ, խոհանոց գացի: Կազին ծորակը պիտի բանայի, դուն եկար դիմացս: Մինակ չէի, դուն քովս էիր, ինչպէս քովս եղած ես միշտ վրաս հսկելու համար: Կ’անիծեմ քեզ եթէ այդպէս բան մը փորձես, գնա՛ գիրքերդ գրէ, որ իմ մահս բանի մը ծառայած ըլլայ:

***

Ահա ճիշդ հոս էր, դուռէն ներս մտածիդ պէս՝ ձախին: Երեսուն տարի է, ամիսը՝ ամիսին: Այն ատեն՝ այսպէս չէր, բազմոցը այն անկիւնն էր: Միեւնոյն ատեն՝ Լուիզէթին անկողինն էր, եւ ատոր վրայ է որ կը նստէին մեր երեկոներու հիւրերը: Հոս՝ Ճիշմեճեանը, հոն, շեղ տանիքին տակ, կծկուած մսկանի պէս՝ նստած կ’ըլլար Ժան-Մառի Բռեվելը: Մաքսիմն ալ շատ նստած է հոն, անգամ մըն ալ կածեմ՝ պառկած է, երբ Լուիզէթը անրձակուրդի գացած էր լեռները, Թիռոլցիի պէս տոպրակը կռնակին: Այն ատեն՝ այսպէս պարսկական գորգեր չկային գետինները, մերկ տախտակամած էր, բարի, աղուոր տախտակ, զոր դուն ծածկեցիր մեքենական գորգով: Խելքիդ ի՞նչ փչեր էր չեմ գիտեր, խելքդ գլուխէդ ելած էր, առտուընէ մինչեւ իրիկուն՝ կ’ամբաստանէիր զիս պատճառով մը զոր չէի հասկնար: Շապիկիս օձիքին վրայ, թաշկինակիս ծայրը եւ դեռ չեմ գիտեր ինչի՜ս վրայ՝ ռուժ-պէզէի հետքեր տեսեր ես եղեր: Զարմանալի է, մարդ անպայման իր տեսնել ուզածը կը տեսնէ: Եւ սարսափը տեղաւորուեցաւ մեր խաղաղ տանը մէջ: Հազիւ գործէս տուն կու գայի՝ պոռչտուքը կը սկսէր: Ալ դադար չկար, անկարելի էր այդ սարսափելի խառնիճաղանճին մէջ մտածում մը դասաւորել իմ խեղճ, իր տրորուած ուղեղիս մէջ, ինքզինքս պաշտպանելու համար: Օր մը վերջապէս՝ ծեծեցի քեզ: Չդիմացայ՝ ծեծեցի: Հոգիս, սիրտս, մարմինս լեղի, կծու, նեխած դառնութեամբ մը լեցուեցան: Աստուած իմ, ինչպէ՞ս կրնայ մարդ ձեռք բարձրացնել իր սիրածին վրայ: Ձեռքս դեռ ետ քաշած չէի, անմիջապէս գրկեցի քեզ անչափելի մեղանչումով մը, երկուքիս հռնդիւնները իրարու խառնուեցան եւ երկար, երկար օրօրուելով, իրարու փաթթուած, ինկանք գետինը, մեքենայով կարուած գորգին վրայ, ու այսպէս՝ խօլաբար, մոլորած, սիրեցինք զիրար:

***

Ծեծը կը հասցնէ սէրը մոլուցքի մը աստիճանին: Սէրը անով կը խենթանայ, ինչպէս եփ ելած ջուրը: Սէրը ամէն ինչ է, բայց երբեմն՝ անտարբերութիւն:

***

Ահա նստեր եմ գետինը, ձեռքերս ծունկերուս վրայ. վերացումով կը յիշեմ այդ օրը ու կ’եփիմ ես իմ մէջս: Այդ ի՜նչ քաղցրանուշ օր մըն էր: Հիմա ըլլար, ծեծէի քեզ նորէն, ու իրար փաթթուած, կապուած, կապկպուած, անքակտելիօրէն փակած մնայինք ու այդպէս միասին՝ մտնէինք քու յաւիտենական քունիդ մէջ:

Սէրը անհանգստութիւն ըլլալու է, յաւիտենական կռիւ մը, ուր ամէն մէկ պահ՝ կռիւը նախորդող պահուն ռազմավարութեամբ է լեցուն: Եւ ահա՝ ծունկերուս վրայ երկարած բազուկներս պարապ են, պարպուած եմ իմ միակ, իմ ամենամեղ հարստութենէս: Ինչո՞վ պիտի լեցնեմ այսուհետեւ այր պարապութիւնը: Եւ եթէ չկարենամ լեցնել՝ պիտի գահավիժիմ, պիտի գլորիմ այդ պարապութեան մէջ, պիտի կորսուիմ հոն ու ցնդիմ, առտուան սուտ երազին նման:

***

Երբ հեռացայ քեզմէ այդ թուականին, նորէն հոգիիս մէջ աքսորեալ, կը յիշե՞ս – բայց խե՞նդ եմ, ի՞նչ եմ, ինչպէ՞ս պիտի յիշես, այս աշխարհէն դուրս յիշողութիւն կա՞յ, ատիկա դուն գիտնալու ես, թէեւ ուզէիր անգամ՝ չէիր կրնար ինծի ըսել, եւ արդէն ի՞նչ պէտք ունիս ինծի ըսելու, ես կորսուած մարդ մըն եմ, կորսուած մարդն եմ կորսուած սերունդի մը – հոս հոն վազեցի, ապրանք ծախեցի, ուրիշին ապրանքը, որպէսզի կարենամ քեզի դրամ ղրկել, կարենամ օգնել քեզի: Դուն ալ հերոսաբար՝ կրցար ձեռք ձգել վկայականդ եւ հաստատուիլ Ազգային Ժողովի ապարանքին մէջ: Իրիկունները – ամէն իրիկուն՝ նոր գիւղի մը, նոր քաղաքի  մը գռեհիկ պանդոկներէն մէկուն պաղ ու օտար անկողինին մէջ – կը գրէի ինքզինքս քեզ գրկելու փոխարէն, ու կը ջանայի քնանալ, կտրելով ժամանակը հոգիիս մկրատովը, անոր միջոցաւ գոնէ կարճըցնելով զայն, քանի որ անկարող էի զայն ջնջելու քու քովդ, քու գիրկդ ըլլալու համար:

***

Հինգ օր է, ոտքս դուրս չեմ դրած: Այսպէս է յաճախ: Ամբողջ օրը կը խօսիմ, մինակս կը խօսիմ, ինծի հետ ու քեզի հետ կը խօսիմ, ամէն պարագայի՝ բնաւ չեմ դադրիր խօսելէ որովհետեւ կը վախնամ որ եթէ դադրիմ՝ անցեալը մէկ անգամէն վրաս պիտի յարձակի, իր զանգուածեղ ամբողջութեամբը: Խօսելով ու խօսելով՝ զայն կը հեռացնեմ ինձմէ, զայն նահանջի կ’ենթարկեմ, ու կ’երթայ ան պառկելու պատին տակը, պատրաստ սակայն՝ անմիջապէս վրաս յարձակելու եթէ ա՛լ չխօսիմ: Ես ալ՝ կը խօսիմ:

Պէտք է ըսէի՝ կը մտորեմ: Կամ՝ կը տրորեմ: Ամբողջ օրը՝ միտքս կը տրորեմ: Ատկէ կու գայ հաւանաբար մտորելը. միտքը տրորել:

***

Դուն ինչպէ՞ս առիր զիս, գլխուդ փորձանք ըրիր: Ինչպէ՞ս առիր այս օտարը այն օրերուն ուր, «հարիւրին տասն»ի օրէնքին զոհ գացած էր ան, եւ անգործ մնացած:

Ի՞նչ ընէի սակայն ես ալ: Մայր ու քոյր ձանձրացած էին ինձմէ: Ձանձրացա՞ծ, ո՛չ, մեղա՜յ. տխրած՝ քանի որ դժբախտ էի ու կը խօսէի – նորէն խօսելու հարց, կը տեսնե՞ս – անդադար քու մասիդ կը խօսէի: Լիլին այսպէս ըսաւ, Լիլին այնպէս ըրաւ, Լիլին գնաց, Լիլին եկաւ: Բայց նաեւ եւ մանաւանդ՝ կու լայի: Այն ատեն՝ մայրս, քոյրս, համաձայն՝ ըսին՝ ծօ՛ գնա՛ սա աղջիկը ա՛ռ որ հանդարտիս: Եկայ եւ քեզի ըսի՝ պիտի ամուսնանանք: Ձայն չհանեցիր, միայն ձեռքերս առիր ձեռքերուդ մէջ եւ երկար, երկար՝ անխօս մնացինք:

***

Օր մըն ալ ըսիր, շատ վերջը, անշուշտ՝ բարեկամներուդ, երբ նստած էինք մեր այս երկար սեղանին առջեւ, ընթրիքէն վերջ՝ գիտէ՞ք ինչու համար ամուսնացայ ամուսինիս հետ: Ոչ թէ անոր համար որ խելացի եւ զարգացած էր, այլ՝ անոր համար որ երբ զինքը առաջին անգամ ըլլալով այսպէս սեղանի մը տեսայ, այդ ալ՝ Սթրասպուրկ, ուր գինին ու գարեջուրը Հռենոսին պէս կը հոսին, դիմեց ան օրուան հիւրնկալին ու սապէս ըսաւ, հազար ներողութիւն խնդրելով՝ Էմմա, կ’աղաջեմ որ զիս ներես, կրնա՞մ գաւաթ մը ջուր ունենալ: Ամբողջ ընթրիքի ընթացքին՝ միայն ջուր խմեց:

Գարեջուրի երկրին մէջ՝ ես ջուր խմեցի, միւսներէն զատուեցայ, տարբեր եղայ: Այդ տարբերութիւնն է որ սիրեցիր դուն եւ ոչ անշուշտ՝ անհամ ջուր խմողը, որ արդէն քու երկրիդ գարեջուրի վեթերանին հետ մրցումի ելած՝ կրնար տասնը ութ Սայտըլ խմել (վեթերանը տասնը ութերորդին վրայ կեցաւ, ես ալ պատշաճութիւնները յարգելու համար՝ ձեռքս վար դրի: Պէտք է խոստովանիլ որ այդ իրիկունը՝ ծակ պտուկի պէս ջուր թափելով անցայ փողոցներէն, պատերուն տակերը կանգ առնելով: Սենեակս երբ հասայ՝ անկողինիս վրայ նետուեցայ անմիջապէս, կապարով լեցուած տոպրակի մը պէս ծանր):

***

Դժուար բան մըն է աղջկան մը ըսել՝ քեզ կը սիրեմ: Այնպէս մը կ’ընենք ուրեմն որ ան հասկնայ իր սիրուած ըլալը: Չէ՛, այդպէս չենք ըներ, կարծես թէ դիտմամբ ընէինք: Ինքնիրենը կ’ըլլայ: Յիմար յիմար կը ցափռտենք, հտպիտի մը պէս:

***

Շողարձակումի առաջին կիրարկումէն վերադարձիդ՝ մտար անկողին եւ սկսար նոր կեանքդ կազմակերպել: Ապարդիւն շարժումներու թնճուկի մը մէջ ինկած էիր, կը դառնայիր աջ, կը դառնայիր ձախ, գիրք մը կը տեղաւորէիր հոս, գիրք մըն ալ՝ հոն, զայն աւելի մօտեցնելու համար քեզի, ձեռքի տակ իւնենալու համար: Հեռախօսի նօթատետրդ դրած էիր գետինը, ճիշդ գործիքին քովը, ան ալ՝ ձեռքի տակ, մեր անկողինին մօտը: Խնդալս կը բռնէ անհուն տխրութեանս մէջ, յիելով այն հեռաւոր օրը, երբ որոշեցինք գետինը պառկիլ: Երբ գետինը փռուեցաւ մեր անկողինը, եւ մէջը մտանք առաջին անգամ ըլլալով, դեռ նստած՝ իրարու նայեցանք, մեր աչքերունմէջ հարցական հրկիզող նշոյլներով, որոնք խօսք ըլլալու ճամբայ գտած չէին տակաւին, բայց ելք մը գտան յանկարծ, անսպասելիօրէն, անզսպելի ու վայրագ խնդուքով մը: Ահա, ըսի, Կոմիտասին պէս եղանք, գիտէի՞ր որ Կոմիտասը իր խշտեակը հետը կ’առնէր, երբ հոս հոն կը հրաւիրուէր, որպէսզի չստիպուէր կակուղ անկողինի մէջ պառկիլ:

Այդ բառը, այդ անունը, Կոմիտաս, անանկ զաւեշտական իմաստ մը առաւ մեր բերաններուն մէջ որ մեր խնդուքէն ցնցուած, ուժասպառ ու յոգնած՝ երկնցանք մեր նորագիւտ անկողինին մէջ եւ անմիջապէս՝ մեր քունը տարաւ: Նոյնպէս ալ հիմա՝ կը ջանաս դուն նոր կեանքիդ յարմարիլ, անոր հետ քայլ բռնել, իրաւ է՝ խնդուքդ քիթէդ կախուած: Զարեհ, կ’ըսես, օգնէ ինծի, չե՞ս տեսներ որ շուարած եմ, օ՛հ, ինչպէ՛ս յոգնած եմ: Եւ Զարեհդ տեղէն չշարժեցաւ: Ներսէն ջնջուած, մեռած էր, ականջները ցեխով լեցուած էին, ներսի եւ դուրսի պատկերներով, տեսարաններով: Եւ ահաւասիկ իր աչքերուն տեսածները: Երբ վրադ քիչ մը ուժ եկաւ, երբ աջ ու ձախ դառնալով, կոտրուելով, վրադ ուժ բերիր, սկսար կազմակերպել նոր կեանքդ, այսուհետեւ սահմանափակուած անկողինիդ սեղմ, անհորիզոն հորիզոններուն, մարդահասակ անկիւնիդ մէջ: Անհամար բարձերդ շուրջդ դիզեցիր, պատնէշի մը հանգոյն, կարծես թէ կ’ուզէիր պաշարուած ըլլալ, ապրողներուն եւ գնալոցներուն միջեւ սահմանները ճշդել, նուիրականը պիղծէն բաժնել, այնպէս՝ ինչպէս խորանը բաժնուած է եկեղեցիին մնացեալ մասէն, ու արգիլուած՝ պարզ մահկանացուներուս: Սկսար նախ՝ այդ երեք գիրքերովը, անոնք է որ շարեցիր նախ եւ առաջ: Ժամանակին անվախճանութեան զգացո՞ւմը կու տային անոնք քեզի. հաստափոր Լառուսը, փորը նոյնքան ուռած Ռոպէրը, եւ անոր գերմանական համապատասխանը: Ահա քեզի երեք խոշոր բառարաններ, քով քովի դրուած: Ու յանկարծ՝ անոնց կուշտին կանգնեցուցիր ուղղագրական բառարանը: Ի՞նչ է, անոնց պէս ու անոնցմով կ’ուզէիր դո՞ւն ալ անմահանալ: Յետոյ՝ այդ փոքրիկ բառարանին յանցանքը չէր անշուշտ եթէ կը շարունակէիր սխալներ ընել, ապուշ սխալներ, այլ՝ իմս էր յանցանքը, որովհետեւ անմիջապէս չէի պատասխաներ ըրած հարցումներուդ. ասոր վերջը ը կ’առնէ՞, պատասխանը կ’ուշանար, ասոր վերջը ը կա՞յ, կը կրկնէիր, հոգիդ հատցնելով, եւ ես՝ հարկաւ, կ’ըսէի ձայնս բարձրացնելով, քանի որ իգական է: Ատիկա ես ալ գիտեմ, կը յարէիր: Ուրեմն՝ ինչո՞ւ կը հարցնէիր: Զիս ձանձրացնելո՞ւ համար: Ո՛չ, քեզ խօսեցնելու համար:

Բառարանները դարակին վրայ կանգնած էին, ոտքի, իսկ միւս գիրքերը՝ իրարու վրայ պառկած ձգած էիր, ոչխարներու պէս: Այսպէս՝ ընթացիկ ընթերցանութեան գիրքերը շուրջդ շարեցիր, որպէսզի երբ ձեռքդ երկարէիր՝ անոնց հասնէր անմիջապէս: Կը յիշեմ այդ գիրքերը. Բիւզանթիոնի պատմութիւնը, Կռուսէի Հայոց պատմութիւնը, Հայտընկէրը, Հիւսըրըլ, Կալիլէի կենսագրութիւնը եւ Սրտի Աղօթքը անունով գիրք մը: Չէ՛, վէպ չկար, չէիր կարդար ժամանակէ մը ի վեր, կը կարծէիր թէ ամէն վէպի մէջ եղած կիները իմ ծոցս մտած էին: Վէպը կ’տէիր ատոր համար: Նոյնիսկ իմ վէպս, Մարգին սքանչելի թարգմանութեամբ, չկարդացիր: Նէնէթներուդ պատմութիւններն են, չեմ ուզեր գիտնալ, կ’ըսէիր: Հազիւ հազ՝ քսան էջ կարդացիր: Աղուոր է, ըսիր երազանքով, շատ աղուոր է, իմ Զարեհս, եկուր քեզ համբուրեմ:

Այդպէս հոդ, նոր կեանքիդ մէջ հաստատուեցար այդ օրը, իմ աչքերուս տակ, որոնց կուրանալը կը ցանկայի այդ պահուն, այդ ամէնը չտեսնելու համար: Եւ դուն այնքան երջանիկ կը թուէիր, կարծես Զատկուան օր մը եղած ըլլար: Գործերդ կարգադրեցիր, շտկուեցար, բարձր աւելցուցիր գլխուդ տակ, երկու կուշտերդ լեցուցիր, այնպէս՝ ինչպէս փլելու վրայ եղող տուներուն յենքեր կը դնեն: Յետոյ՝ կռնակիդ վրայ երկնցար, ահա՛, ըրիր: Քնացար:

Այդ «ահա՛»ն ամեհի փոթորիկի նման անցաւ ներսիդիէս, ամէն բան գլտորեց տարաւ: Միայն պոռալ, պոռալ կ’ուզէի, իսկ պոռալ չէի կրնար, պոռալը պուկէն բռնած՝ խեղդեցի: Պոռալ կարելի է միայն անապատին մէջ: Հիմա կը հասկնա՞ս, դո՛ւն Զարեհ, կը հասկնա՞ս ինչո՞ւ համար անապատականներ կան:

***

Եկայ: Այսօր, թէեւ կու լամ, այսուհանդերձ՝ կը տոկամ քու ներկայութեանդ, չեմ սոսկար: Ատեն մը՝ տունը մնացած էի, դուռս կղպած: Մարմաջ մը ունէի, անյեղլի պահանջ մը մինակ մնալու, մարդ չտեսնելու: Բայց ո՛ւր որ ալ ըլլամ՝ քեզի հետ եմ, մինակ չեմ, դուն հոս ես, դուն ամէն տեղ ես: Հիմա որ չկաս՝ ամէն տեղ ես: Հոս հոն կ’երթաս, կու գաս, ոտքիդ ձայնը կ’առնեմ, ականջս կը սրեմ: Եւ յանկարծ՝ կ’անհետանաս: Ականջս սրածիս պէս՝ կ’անհետանաս: Ինչպէ՜ս կը տխրիմ, գիտնա՛ս, ինչպէ՜ս կը տխրիմ, շրթունքներս կը խածոտեմ, կարծես թէ շրթունքներս խածխծելով՝ կրնայի լալս դադրեցնել: Երէկ էր՝ հոս նստած էի, ասկէ տեսայ, ճշմարիտ կ’ըսեմ, աչքերովս տեսայ. կամաց մը ծաղիկի պէս ծլար անկողինէդ, երկու քայլ առիր, վարտիկդ վեր քաշեցիր ու շարժուձեւով մը որ միայն ես գիտեմ՝ գիշերանոցդ վար առիր: Հոդ, այդ երկվայրկեանին պատկերդ անհետացաւ:

***

Ինչո՞ւ Լուիզը չ’աճապարեր քարը գերեզմանիդ վրայ դնելու: Անհանգիստ կը զգամ զիս, ինչպէս թէ առանց տունի մնացած ըլլայիր, անտուն, անտունի: Հողը եղկելի է: Քարը, քար պէտք է, քարը յաւիտենութիւն է եւ մխիթարանք:

***

Այսպէս ցեխերու մէջ փաթթուած չէիր մեր տունը: Մեր տունը, դեռ վարժուած չեմ տունս ըսելու: Պիտի վարժուի՞մ երբեւիցէ: Մեզի եկէ՛ք, կ’ըսեմ, չեմ կրնար ինծի եկէ՛ք ըսել: Մեր տունը կ’ըսէի, այո՛, մեր տունը՝ հաստ բուրդերու մէջ կը պառկէիր, հաստ բուրդերու մէջ էինք: Տե՛ս՝ էի՛նք կ’ըսեմ, կարծես՝ ես ալ անդին անցած եմ, քեզի հետ եմ: Երբեմն՝ ինծի այնպէս կու գայ որ հետդ եմ, քովդ եմ, ես այս տողերս հոդկէ կը գրեմ, նայուածքս այստեղի ախարհին ուղղած: Հիմա՝ տուն չունինք, քանի որ դուն գացիր, քանի որ հոս ես, ցեխերուն մէջ, փոշիին մէջ, եւ չես կրնար ըսել՝ իմ տունս: Տուն չունիմ, հոգիս թափառական է: Երբ տուն ունէինք, յանկարծ՝ կ’արթննայի, վախնալով որ մէկ կողմդ բաց չըլլայ: Ուսդ միշտ բաց էր, կը գոցէի: Դուն ալ կ’արթննայիր, քունս կը խանգարես կոր կը գանգատէիր, ա՜խ, Մոն Փըթի շու, գիտեմ, գիտեմ, դուն միշտ բարի մտածումով կ’ընես, բայց ես՝ կ’ուզեմ քնանալ:

***

Յաճախ՝ գնացքը կ’առնէինք Տանժէ երթալու համար: Դուն կ’ուզէիր որ քով քովի նստէինք, ես՝ կը սիրէի դէմ դիմաց, երկուքս ալ պատուհանին առջեւը: Միտ փոքրիկ միջադէպ մը կ’ըլլար ատոր համար: Ինչո՞ւ կը հորհէիր որ քեզմէ հեռու մնալ էր փափաքս: Ինծի համար՝ դէմքդ դիմացս ունենալն էր կարեւորը, բայց իրաւ է՝ դուն իրաւունք ունիս, միշտ դուն իրաւունք ունէիր (կ’ատեմ անցեալ անկատարը, կարծեմ թէ այսուհետեւ՝ անցեալ անկատարով պիտի չկարենամ գրել) որովհետեւ գնացքը Ռամպույէ չեկած՝ գիրքը ձեռքէդ վար կ’իյնար, գլուխդ կը ծռէր կոտրած ճիւղի մը նման որ բեռնաւոր է հասուն պտուղներով: Այդ ծառին ճիւղը ուսէս վար կը կախէիր, աչքերդ կը փակէիր ու կը քնանայիր, բոլոր պարտականութիւններէդ հրաժարած, զանոնք ինծի յանձնած: Երջանիկ, երանաւէտ քուն մը կ’առնէիր, Վոտին կամ Իթոն ծունկերուդ, եւ մէկ ձեռքդ անոր՝ Վոտիին կամ Իթոյին կռնակին վրայ:

***

Երբ Իթոն մեռաւ, կարծեցի թէ պիտի խենթենայիր: Չէ՛, բարեբախտաբար, աշխարհին վերջը չէր եկած, բայց մենք խենթի պէս լացինք (ես՝ քու լալուդ համար կու լայի, որպէսզի լացդ քիչնայ): Աշխարհին լացով լեցուն ըլլալը չի բաւեր, դեռ պէտք է լալ զայն պակսեցնելու համար, շունի մը համար, կատուի մը համար (հապա Դիդի՞ն, մի՛ մոռնար զայն, որուն վզին շղթայէն բռնած, կարծես՝ շուն մը ըլլար, մեջերկրականեան քաղաքները մէկիկ մէկիկ պտըտցուցիր, մարելով խնդալէն) կամ նոյնիսկ՝ ճանճի մը համար: Այո՛, այո՛, ճանճի մը համար: Դուն մոռցած ես թերեւս, ես՝ չեմ մոռցած: Խոշոր ճանճ մըն էր, իշամեղուի չափ, զոր կը վռնտէի ձեռքովս, եւ որ նորէն կու գար, միշտ նոյն տեղը կու գար կը թառէր: Ես կը հալածէի զայն, ան կը յամառէր, կու գար ճիշդ ու ճիշտ միեւնոյն տեղը կը կենար, քթիս խնդալով: Ինչպէ՞ս թէ չէ, ան որ կրնայ միշտ միեւնոյն տեղը վերադառնալ ինչո՞ւ չկարենայ քթին տակէն խնդալ: Ահա ճիշդ այդ քթին տակէն խնդալուն համար է որ ձեռքի չափուած-ձեւուած հարուածով մը՝ անառակը ճզմեցի պատուհանին ապակիին վրայ: Ինչ որ կար ներսիդին՝ աղիքները, ստամոքսը, թոքերը, երիկամունքը, ի՞նչ գիտնամ ես, ինչ որ կայ ճանճի մը մէջ, ամէնը եւ արիւնն ալ միասին ապակիին վրայ ժայթքեցին, զարմանալիօրէն առատ: Կատարեալ ճապաղիք մը: Այս ինչքա՛ն բան կրնայ պարունակել եղեր խոշոր բայց ի վերջոյ՝ փոքրիկ ճանճ մը: Ա՜խ, ըրիր, ձեռքով զիս մէկդի հրելով, եւ գլուխդ անդին դարձուցիր, դէմքդ՝ ճմլուած ճանճին պէս տխրատեսիլ: Ինչպէ՞ս ատանկ բան կրնա՞ս ընել, մեղադրեցիր զիս, վայրենի մըն ես, ամէն բանի մէջ կը չափազանցես:

Եթէ չչափազանցէի սակայն, ինչպէ՞ս գրող կրնայի ըլլալ: Պատասխանս չէր ուշացած, առանց զիս գոհացնելու:

***

Որոշած էի չըսել, բայց ի վերջոյ՝ պիտի ըսեմ: Օ՜, ո՛չ, փցուն պատմութիւն մը պիտի չընեմ: Պատմեմ պիտի, պարզապէս անոր համար որ դուն ալ ինծի ըսես՝ միայն քեզի կը պատահին ափեղցփեղ պատմութիւնները: Իրաւ է այդ ըսածդ, չեմ գիտեր ինչո՞ւ, բայց այդպէս է: Կ’երեւի ես դիւրայօժար մէկն եմ, միամիտ եմ, ինչպէս կ’ըսեն ինծի բարեկամներս, առանց արտայայտելու իրենց ըսածը: Բիւզանդն ալ այդպէս կը մտածէր. ծօ՛, դուն ի՞նչ մարդ ես, բոլոր անհամ բաները գլուխդ կը պայթին:

Այս անգամ՝ յանցաւորը ես չեմ, ինչո՞ւ դուն մեկնեցար: Մեկնեցար կ’ըսեմ, որովհետեւ երբ քու մասիդ հարց կու տան, գնա՛ց, կը պատասխանեմ, եւ այսպէսով՝ կը խուսափիմ ներքին պայթումէն: Զիս մինակ թողուցիր, այո՛, եւ ես կ’աշխատիմ քու սխալդ սրբագրել, քեզ այս աշխարհը վերադարձնելով, այս աշխարհը բերելով նորէն, մօտիկս, չմնալու համար այսպէս՝ առանց քեզի:

Գնացքին մէջ՝ քովինս աղջիկ մըն էր, ան՝ պատուհանին կողմը, ես՝ ներսի կողմը նստած: Ձեռքը՝ Միւզիլ կար, Ռոպէրթ Միւզիլ: Հո՜յ, հո՜յ, ըրի միտքէս, ես ատիկա քառասուն տարի առաջ կարդացած եմ, ուշ մնացեր ես, աղջիկ: Ինչպէ՞ս ուշ չի մնար, ի հարկէ՛ ուշ պիտի մնար, հայրն ու մայրը ուշ հանդիպեր են իրարու: Թող ան ալ սակայն աւելի կանուխ՝ ուրիշ ծնողներ փնտռէր, աւելի կանուխ աշխարհ գալու համար, Միւզիլ կարդալու համար: Ես ըրեր եմ, թող ան ալ ընէր: Ես այդպէ՞ս ըրեր եմ, երանի թէ ըրած չըլլայի, եւ այդ ալ այնպիսի տեղ մը, Աստուած իմ, ինչո՞ւ այնպիսի տեղ մը. թող ես եւս այս տեղերը ընտրէի, որպէսզի հիմա գոնէ՝ առանց բարդոյթի սա աղջկանը հետ խօսէի, իրեն ըսէի մտքէս ես ինծի՝ ըսածներս: Աղջիկը գոցեց գիրքը, ծունկին վրայ զետեղեց զայն, գլուխը պատուհանին եզերքը դրաւ, եւ աչքերը գոցեց: Ես եւս, վերի պարբերութիւնը գրելէ ետք, գլուխս հակեցի նստարանի կռնակին եւ սկսայ երազել: Քեզի երազել անշուշտ, քեզ ինծի մօտեցնելու համար: Գնացքին անիւներուն թաւալումը զիս կը մօտեցնէր Տանժէի, քու գերեզմանիդ, քեզի, բայց ես աւելի արագ կ’ուզէի հասնիլ ու քովդ ըլլալ: Խելքիս մշուշին մէջ՝ քեզ փնտռեցի ու – զարմանալի էր, գլուխդ ուսիս վրայ չէր, գլուխդ ինձմէ հեռու տարեր էիր, ուսս թափուր մնացեր էր, որբ: Մարմինիս չէիր կռթներ, գլուխդ, դրեր էիր պատուհանին կարծր եզերքին: Դի՛ր, ուսիս վրայ դի՛ր գլուխդ, աւելի հանգիստ կրնաս քնանալ: Ես անհանգիստ էի, երբ անդրադարձայ որ գլուխդ ուսիս վրայ չկար: Աչքերս բացի ու տեսայ որ դուն Միւզիլ կարդացող աղջիկն էիր: Դո՞ւն բացիր աչքերս երբ կը պատրաստուէի ուսիս վրայ դնելու դրացուհիիդ գլուխը: Այս ի՛նչ նախանձոտ դարձեր ես:

Ահաւասիկ՝ Շարթր եմ: Կրնա՞ս երեւակայել որ հոսկէ անցնիմ առանց մայր տաճարը այցելելու: Մեր բոլոր անցած տեղերէն անցնելու անզուսպ իղձ մը կայ մէջս: Ո՞վ գիտէ, կը մտածեմ, թերեւս այդ տեղետէն մէկը՝ օր մը քեզի կը հանդիպիմ: Քեզ յանձնելէ ետք Տանժէի հողին, Վենետիկ վազեցի: Հոն պիտի գտնէի քեզ: Քանի որ հոս իրար կորսնցուցինք, հո՛ն ըլլալու էիր, ամենէն շատ սիրած տեղդ: Հապա ո՞ւր ըլլայիր, հո՛ն է որ ամէն քայլափոխի՝ քեզմէ հետքեր մնացած են: Ամիսներով չափչփած էինք քաղաքը, եւ տեղ չէր մնացած որ քեզ չյիշեցնէր: Երբ հոն հասայ սակայն՝ սոսկացի, շշմեցայ, կատարելապէս ապուշ կտրեցայ, ամէն կողմէն զիս կը կանչէիր: Ամէն ձայն, ամէն աղմուկ քու կա՛նչդ կ’ըլլար, իմ անունս կու տար: Խենթենալիք բան էր: Բարեկամ մը նոյնիսկ ընդառաջեց մեզ Սուրբ Մարկոսի հրապարակին վրայ: Նախ՝ շունը տեսայ, ասանկ շուն միայն դուք ունիք ըսաւ, իսկ անկէ ետքն է որ ձեզ տեսայ: Չմտածեցի որ այդ եւս յիշատակ մըն էր. անմիջապէս քեզ փնտռեցի բոլորտիքս, բայց ո՛չ դուն կայիր, ո՛չ ալ Իթոն: Լաւ կը յիշեմ, Իթոն էր այն ատեն մեր շունը: Չդիմացայ յիշատակներու այս արշաւանքին: Հետեւեալ օրն իսկ՝ փախայ ու տուն վերադարձայ:

***

Հիմա սկսած եմ շուքիդ վարժուիլ, անոր հետ ապրելու վարժուիլ: Շուքդ է որ հետս նստած է մեր սեղանը, նոյն ճաշարանին նոյն սեղանը, որուն շուրջ այնքան ղալմաղալ ըրեր էիր վերջին անգամը: Չէիր սիրած այս սեղանը, անոր տե՞ղը թէ բուն ի՞նքը: Գիտեմ՝ երկուքը, պիտի ըսես (յիշեցուց ինծի զուարճալի պատմութիւն մը, ֆրանսերէն, բայց չ’արժեր որ պատմեմ): Մէթր տ’օթէլը եկաւ. գորտ, ըսի, ա լա փրովանսալ, շատ սխտորով, սխտորը գորտին գորտութիւնը մոռցնել կու տայ: Մինա՞կ էք, հարցուց մէթր տ’օթէլը, ուրեմն՝ հորթի լեարդ պէտք չէ: Ի՛նչ յիշողութիւն ունին այս մէթր տ’օթէլները: Ես ալ այդ վայրկեանին՝ յիշեցի հորթի լեարդդ, եփած խմորի մէջ եւ թուխ թացանով, որով դգալ դգալ թրջեցիր հորթի լեարդին կտորները, զանոնք բերանդ տանելէ առաջ: Այն պահուն՝ ուր մէթր տ’օթէլը ներկայութիւնդ ջնջեց երկու բառով, նոր անդրադարձայ որ արդարեւ՝ մինակ էի իմ գորտիս հետ, որ գորտը պատրուակ մըն էր միայն Շարթր իջնելու համար, հոս գալու համար պատրուակ մը, քեզ գտնելու նոր փորձ մը:

***

Շուքը շուք է, ես ի՞նչ ընեմ անով: Ամենուրեք՝ շուքդ է, դո՛ւն ո՞ւր ես սակայն, դուն՝ ինքդ: Ես քե՛զ կ’ուզեմ: Շուքիդ ձեռքէդ կրնա՞մ բռնել փողոցներու արեւուն տակ, լուսնի լոյսին տակ, ձիւնին ու փուքին տակ: Եթէ կարելի ըլլար, քեզի ապտակ մը կու տայի գացած հեռացած ըլլալուդ համար: Ես ի՞նչ ընեմ մինակս: Երկուքով՝ ամէն բան համ ունի, իմաստ մը կը ստանայ, մահը նոյնիսկ խնջոյք մը կ’ըլլայ:

***

Անշուշտ ժամէ մը աւելի մնացի կաթողիկէն: Նախ՝ դուրսը, այդ քարէ ձեռագործ քոլոսին առջեւ: Պիտի խնդաս (գիտեմ թէ այլեւս չես կրանր խնդալ, այդ իսկ է որ անկարելի կը դարձնէ խօսակցութիւնը քեզի հետ, թէեւ խենթի մը պէս մինակս չէ որ կը խօսիմ, հարկաւ մէկու մը հետ կը խօսիմ, ուրիշները այսպէս պիտի մտածեն), այո՛, ինչ որ ալ ըլլայ՝ պիտի խնդաս երբ ըսեմ թէ Արքայական Դուռին երեք մուտքերը սիւնագլուխներուն մէկը միւսին քով շարուած պզտիկ արձանիկները համրեցի: Հարիւր քսանէն աւելի էին: Ո՜ւֆ ըսի, կեցայ, ոչ թէ ջշարունակելով, այլ՝ չճշդելով համրածս: Համրած ատենս՝ նայուածքս ամէն մէկ արձանիկի վրայ ակնթարթ մը կը կենար, կ’անձնաւորէր զայն մէկ ակնարկով: Հարիւր քսանը կամ աւելի միայն մէկ ակնահպանքով մը պիտի սահէին, անցնէին ու մոռցուէին այն պահուն իսկ՝ ուր գիտէի զանոնք: Քեզի պէս թաքնարուեստեան մտահոգութիւններ չունէի, գացի նստայ նստարանի մը վրայ, ներսը, երկու հսկայական սիւներուն միջեւ, չորս կողմէս պաշարուած, գրաւուած, գերետարուած, գոյներու շլացքով: Գերբնական բան մը անոնցմէ մէջս կը հոսէր, կը ծորէր, կը թորէր, ինքզինքս կ’ըլլար: Այդ պահուն՝ ձմեռնային մաքուր արեւ մը դուրսէն ներս կը լեցուէր, այնպիսի վեհութեամբ մը որ կը բռնկեցնէր ճակատի երփներանք ռոզասը առանց բրտութեան, կարծես ռոզասը ինք՝ ըլլար հսկայ արեւ մը, բռնկած, իր հազար ու մէկ գոյներով: Եւ սակայն՝ չորս գոյն միայն կար կաթողիկէին անհամար պատուհաններուն զարդագեղ ապակիներուն վրայ: Չորս գոյն, մաքուր ու զուլալ, անբիծ ու սրբուած, սուրբ՝ կարմիր, կանաչ, կապոյտ, քիչ մը դեղին ու քիչ մըն ալ ճերմակ, ճիշդ՝ ինչ որ պէտք է միւս գոյները արժեւորելու համար: Բոլորը միասին՝ անարատ: Անարատ ինչպէս կարագը, որ ինքն ալ, անարատ բառի դրացնութեամբ, ընկերակցութեամբ, միասնութեամբ, գերբնական բան մը կ’ըլլայ: Երբ մանուկ էի, այդ բառին պատճառով որ կարագին կ’ընկերանար միշտ, սրբազան դողով մըն է որ կրնայի զայն բերանս տանիլ, կարծես՝ մասունք ըլլար: Ահա այդ մանկական վերագտնուած անարատ գոյներու եւ լոյսերու ծովուն մէջ կը լողայի, լիւղ կու գայի, չեմ գիտեր դէպի ո՞ր ափունքները:

Ուրկէ՞ այն անանուն վարպետները առեր են այդ կապոյտը, որ միայն երկնքի ամենէն հեռաւոր, ամենէն անտեսանելի անդաստաններէն կրնայ գալ: Ես տեսած էի այդ հում ու անխառնուրդ կարմիրն ու կապոյտը իմ գարնանային թափառումներուս ատեն, Տանժէի հեռուները կորսուող արտերուն մէջ, աղքատ ու հասարակ ծաղիկներուն վրայ որոնք կը բուսնին սխրալի առատութեամբ մը, աղքատութեան պէս: Եւ ահա՛ քու կանաչդ, իմ Լիլիս, հնդիկ մանրանկարներու կանաչը, որ կը խայտայ արուեստի արեւուն տակ, այնպէս՝ ինչպէս ձիթենիներուն տերեւները երեկոյեան զեփիւռի հպանքին տակ՝ միսթիքականութիւն մը կը հագնին իջնող իրիկուան մէջ:

Որքա՛ն հարուստ եմ հիմա, որքա՛ն հարուստ կը զգամ ինքզինքս, կարծես՝ տէրը ըլլայի ոչ թէ դղեակի մը, այլ՝ ախարհի: Գիտեմ, նորէն պիտի նեղուիս, քանի որ կը նեղուէիր աւելորդ ու անօգուտ պերճախօսական ելոյթներէս: Կը նախընտրէիր այս հարստութեան տեղ՝ ոսկեհունչ մետաղը: Այդպէս կ’ըսէիր, բայց դուն քու ըսածիդ չէիր հաւատար: Իմ աղքատի հարստութիւնս թանկ էր քեզի:

Արդէն՝ ի՞նչ ընէի: Քանի որ ուրիշ բան չունէի, ոսկի պերճախօսութիւնս ծախեցի եւ ատով ոսկի գնեցի: Այդպէս է որ կրցանք Լա Հէ երթալ – երթն ու դարձը մէկ օրուան մէջ – աչք մը նետելու համար միայն թանգարանի առաջին յարկը, ձախին բացուող սրահի ձախ պատէն կախուած Վէր Մէրի նկարին դեղին արատին վրայ: Եւ Աստուած իմ, քու ուրախութեանդ ինծի տուած հարստութիւնը ո՛չ մէկ տեղ չէի կրնար գտնել:

***

Վերադարձս նորէն գնացքով եղաւ: Հազիւ գնացքը դուրս ելաւ Շարթրի կայարանէն, դիմացը՝ արեւմուտքին կապոյտ, ցուրտէ՛ն կապուաած, մաքուր երկնքին վրայ՝ արեւը իր կրակները վառեր էր: Օրուան վերջին շողարձակումն էր, ատկէ յետոյ՝ գիշերը պիտի իջնէր երկրին վրայ: Այդպէս է որ մարդուն վրայ ծերութիւնը իյնալէն առաջ՝ սիրոյ կրակները կը բոցավառին վերջին անգամ մը: Կամաց կամաց իջաւ նախ արեւը հորիզոնը ծածկող տերեւաթափ անտառին վրայ ու յանկարծ՝ մերկեցաւ ան իր բոցավառ հագուստներէն եւ սկսաւ ատկէ յետոյ՝ աւելի արագ իջնել անտառին ետեւը, ճիշդ՝ անամօթ կնոջ մը նման: Միտքս ինկար նորէն դուն: Աչքերէս ելար, մտար մտքիս մէջ: Ամէն ինչ քու պատկերներիդ ընդմէջէն կը տեսնեմ, դուն կը գտնուիս իմ ու աշխարհին միջեւ: Աչքերս՝ քեզ բնակարան ըրած, ակնոց ըրած՝ զի՛ս անգամ քեզմով կը տեսնեն, քու պատկերիդ մէջէն, որ կազմեր է իմ պատուհանս: Լուսնական իր կարգին՝ ինծի բերաւ քեզ, այն կերպարանքով՝ որ վերջինդ եղաւ, օ՜ որքա՛ն արտառոց. երբ գեղեցիկ խարտեաշ մազերէդ բաժնուեցար, լուսինին սկսար նմանիլ, այդ անամօթ լուսնկային: Ճառագայթները թափեցան դէմքէդ որ տափակ մակերես մը դարձւ, մոխիրէ սկաւառակ մը:

Քիմիական բուժումը սկսելէ առաջ՝ գիտէիր որ մազերդ պիտի թափէին, մարը մտնող արեւին ճառագայթներուն նման: Առաջին օրն իսկ՝ մկրատը առիր ձեռքդ, Զարե՛հ, ըսիր, կտրէ՛ մազերս: Ինչպէ՞ս կրնամ մազերդ կտրել, այդ ոսկի մազերդ: Եթէ ըսէիր գոնէ՝ ա՛ռ սա մկրատը եւ կտրէ՛ հոգիիդ թելը, ուրախութեամբ կ’ընէի այդ քեզի համար: Աստուած վկայ, կ’ընէի: Կտրէ՛, հրամայեցիր, եւ ես հնազանդեցայ, մէկ անգամուան համար հնազանդեցայ քու անհեթեթ քմայքներէն մէկուն, չեմ գիտեր ինչո՞ւ: Թերեւս որպէսզի քիմիան չունենար այդ պատիւը: Մէկ ոստումով տեղէս ելայ ու կտրեցի: Հըըը, ըրիր, ինչ գռէհիկ հաճոյքով մը կտրեցիր, կարծես՝ վրէժդ կ’առնէիր:

Տարբեր գլուխ մը ունեցար, ուրիշի մը գլուխը: Կը նմանէր ան սա արեւին մերկ սկաւառակին որ արագ արագ՝ անտառին ետեւը իջաւ: Հիմա անանկ մը պէտք է ընեմ որ վարժուիմ նոր գլուխիդ: Թէեւ քու գլուխդ չէ ան, քու գլուխդ պէտք է դարձնեմ:

***

Պէտք չէ դուրս ելլեմ, պէտք է դեռ երկար ատեն տունը մնամ, իմ պատերուս մէջ: Քառասունէ աւելի տարիներու յիշատակներ կան հոս, չորս կողմս, ամենուրեք: Կոկորդիս վրայ կը չոքեն ու արտասուաբեր մասնայատկութեամբ մը կը տոգորուին:

Եւ սակայն՝ դուրս ելայ այսօր, թատրոն գացի, այդ «Գրպանաչափ Թատրոնը», տոմսակ առնելու համար: Լուիզէթը միտքը դրեր է զիս թատրոն տանիլ, յիշատակներս ցրուելու, չորս հովերուն տալու համար: Բաբա՛, Պառոյին կ’երթա՞ս տոմսակները առնելու: Միտքը՝ զիս դուրս հանել է, տունը կենալով պիտի հոտիս, կ’ըսէ: Ասկէ քանի մի օր առաջ՝ պատահմամբ հին յիշատակներ կը յուզէինք եւ յանկարծ՝ սկսանք խնդալ, խենթի պէս խնդալ, իրարու ուսին զարնելով: Եւ քանի կը խնդային, անյայտութիւնդ թանձրութիւն կ’առնէր, շուքէդ դուրս կ’ելլէիր, տուն կու գայիր կը մտնէիր, մեզի հետ կ’ըլլայիր: Բայց այս ալ պատրանք մըն էր: Քսա՞ն տարի էր, ի՞նչ էր, այո՛, մօտ քսան տարի է, այդ «գրպանաչափ» թատրոնը գացած էինք, Տիւպիյառին առաջին թատերախաղին, ծիծեռնակները, եւ այդ իրիկունն ալ՝ շատ խնդացած էինք, աւելի քու խօսքերէդ քան թատերախաղէն: Ուրկէ՞ եկաւ քեզի այդ շփոթութիւնը, այդ լափսիւսը, որ մեզ «սատկեցուց» խնդալէն: Ինչպէ՞ս համաքը (կախօրրան) համլէթ ըրիր, հոգիիդ ո՞ր նկուղներէն հանեցիր բերիր ու մեզի հրամցուցիր այդ անհեթեթութունը: Ամիսներ ետք՝ թատերախաղին երգիծանքը կը պատմէիր բարեկամներուդ համաքը Համլէթ ընելով, զանոնք նորէն խենթի պէս խնդացնելով, եւ դուն ալ խնդալով անոնց վրայ: Այդ օրուան կարօտով է որ սրահի դրան մօտեցայ, գլուխս ներս խոթեցի, եւ ի՞նչ տեսնեմ, հոն, ճիշդ հոն, երրորդ շարքը նստած ենք, դունչդ երեխայական լրջութիւն մը առած է: Ռունգերս կծկուեցան անտանելի ցաւով մը: Հեղձամուղձ պիտի ըլլայի: Հոն էիր, թեւերէդ մէկը թեւիս անցուցած: Այդպէս ալ ձգեցի քեզ, վախցայ: Դուրսը՝ Գուփոլ երթամ ըսի ես ինծի, դիմացն է, կը բաւէ միայն փողոցէն ճեղքել եւ անցնիլ: Տարիներէ ի վեր՝ չէինք գացած հոն: Ինչպէ՜ս կը սիրէիր հոն ճաշի երթալ, աւելի եռուզեռին համար քան թէ՝ կերակուրներուն: Հսկայ սրահը լեփ լեցուն կ’ըլլար հարիւրաւոր ընթրողներով, մատուցողները կը վազէին հոս ու հոն, սեղաններու շարքերուն ընդմէջ, կերակուրի ամաններով ծանրաբեռն: Անոնցմէ շոգին կը բարձրանար օդին մէջ: Մէթր տ’օթէլները, անտեսանելի, անմերձենալի՝ հիմա ձեզի եմ, կ’ըսէին ու կ’երթային, ապսպրանքի տետրակը իրենց մէկ ձեռքին ու մատիտը՝ միւսին: Մասնաւոր բարեհաճութեամբ մը սակայն կը հակազդէին քու հարցումներուդ, որովհետեւ չարաճճի ձեւով մը կ’ընէիր զանոնք, որոշ դիմախաղերով ու հրապուրանքով, աչք յօնք շարժելով, ինչ որ զիրենք կը զուարճացնէր: Կ’ուզէիր անպայման գիտնալ քովի սեղաններուն բերուած կերակուրներուն անունները, այդ սեղանին չէ՛, հո՛ն, հո՛ն, աւելի անդին, հա՛ այդ սեղանին կերակուրը ի՞նչ է, ինչպէ՞ս կը պատրաստուի ան: Եւ ասիկա՝ ընդհանուր իրարանցումին մէջ: Ի՛նչ մեծ հաճոյքով կը վարձատրէիր սակայն իր թանկագին ժամանակը քեզի այդպէս տրամադրողը, յօնքերդ վեր վեր ընելով, հա՛, հա՛, ըսելով, կարծես թէ քեզի պատմածը գլուխ գործից մը եղած ըլլար:

***

Որոշում տուի դուրս չելլել, հոս յուշերը մէկիկ մէկիկ սպառել, զանոնք մաշեցնել, հիւծել, վտիտ ու տխեղծ դարձնել, որպէսզի անոնք ի վերջոյ՝ ուրախութիւն ըլլան: Իսկ դուրսի յուշերը՝ ձգենք որ իրենք իրենց մոռացութեան գան: Ոչ մէկ միջամտութիւն, միայն: անտարբերութիւն:

***

Մեծ սէր մը ապրեցուցիր դուն ինծի, իր վերիվայրումներով, իր խորխորատներով ու բարձունքներով: Կեանքիդ տխուր վախճանը կը կրծէ զիս, սրտիս մէջ հաստատուած առնէտի մը նման: Ինչպէ՞ս սպաննեմ ես այդ առնէտը առանց սպաննելու նաեւ զիս:

Դուն էիր որ բոլորին ներկայութեան՝ ըսիր ինչ որ Նիքոլ ըսած էր միայն Պր. տը լա Ֆոսին. անոնք քանի՜ քաղաքամայրեր ունէին եւ մենք մեր անտառներուն մէջ՝ կենդանիներու պէս կ’ապրէինք տակաւին:

***

Օրեր կան ուր հիւնադութենէ մը նոր ապաքինած մարդու մը կը նմանիմ, մարդու մը սակայն որ անկողինն է դեռ: Երբ խոհանոց կ’երթամ կերակուրս պատրաստելու, տրամադրութիւնս փշուր փշուր կ’ըլլայ եւ քիթս – նորէ՛ն ան – կը կծկուի ցաւցնելու աստիճան: Կը սկսիմ լալ:

Երանի քեզի, ազատեցար կեանքի այս տաղտուկներէն, կ’ըսեմ մտքէս, երբ կը խորհիմ թէ օրը տասն անգամ՝ անկողինէդ ինծի կը հասնէր օրհասական ձայնդ. անօթի եմ, օ՜, որքա՜ն անօթի եմ, կարծես թէ եթէ կարենայի ամբողջ գառնուկ մը տալ քեզի այդ պահուն՝ վագրի նման պիտի յօշոտէիր զայն: Եւ գաւաթ մը կաթ էր միայն ուզածդ:

***

Անկողինէս կանուխ ելայ, քառթոններդ դուրս հանեցի ու նկարներդ սփռեցի տանս չորս կողմը: Հիմա նստած եմ անոնց միջեւ, տիւ եւ գիշեր, ինչպէս ծաղկազարդ մարգագետնի մը մէջտեղը, եւ ուրախութիւնս կը պոռամ անցնող հովերուն: Դուն ինչպէ՞ս ձգեցիր այս հարստութիւններդ, այս վխտացող շռայլութիւնը ձեւերու, ծաւալներու, այս յորդահոսան վատնումը, այս ծիծղուն գոյները: Ինչպէ՞ս կրցար ձգել ասոնք ու մեկնիլ առանց լալու:

***

Լալս կու գայ այս նկարիդ առջեւ, ինչպէս գիւղի տանը մէջ առաստաղի որմնանկարիդ աջ կողմի փոքրիկ ածուին առջեւ, որ ասոր պէս՝ համակ անուշութիւն կը բուրէ, փափկութիւն ու ժպիտ է, քու ժպիտիդ պէս ամօթխած եւ անամօթ բան մը: Ինչպէ՞ս կրնաս ապրիլ անոնցմէ հեռու, անոնցմէ զրկուած, որդերու այդ գորշ աշխարհիդ մէջ:

***

Սա նկարդ կը յուզէ զիս, քիչ մը շատ կը յուզէ նոյնիսկ: Ի՞նչ ունէիր այդ օրը, ուրկէ՞ այդ խռովքը, այդ տանչանքը: Նկարիդ մէջտեղը՝ գիծերը կը կերդոնանան, կարմիր ու սեւ, կռիւ ու սուգ: Վերի աջ ու ձախ անկիւններուն՝ հոգիիդ բռնկումին հետ կը մէկտեղուի կարմիրին ու կանաչին բախումը, վրձինի փոքրիկ, կռուազան հարուածներով: Աջին՝ դեղինն ու կարմիրը կը փորձեն ներդաշնակութիւն մը կազմել, մինչ վարը մէկ անկիւնէն միւսը դրուած եռանկիւնը կարծես թէ յաջողած է քիչ մը հանդարտութիւն տալ ամբողջին, փոքրիկ ու արեւոտ նաւահանգիստ մը կազմել: Ի՞նչ ունէիր այդ օրը, երբ աջ ձեռքդ կուրծքիս վրայ ու ձախդ՝ կռնակիս, դունչդ՝ խռով, զիս կը սեղմէիր մարմնիդ վրայ, իբրեւ թէ վերջին ու միակ առիթ մը տրուած ըլլար քեզի: Եւ կը մրմնջէիր՝ դուն իմ կեանքիս ուրախութիւնն ես:

***

Կատարեալ ծուղակ մը դարձած է սափրուիլը: Հազիւ կը վառեմ հայելիին լոյսը՝ ահա դէմքս հոն է, դիմացս կեցեր է, բայց իբրեւ մէկու մը դէմքը որ ես չեմ, զոր կը ճանչնամ թէեւ, կարմրած աչքերով դէմք մը: Ինչպէ՜ս թառամած, ճմռթկուած է դէմքին վերի մասը, ճակատին տակը, ուր կը վխտան մանր մունր կնճիռներ, կարծես որդոտած պանիրի կտոր մը ըլլար: Կը վախցնէ զիս երբ կը նայիմ անոր: Արդէ՞ն, կ’ըսեմ ես ինծի, արդէն իսկ հո՞դ հասեր եմ: Ատկէ կը սկսի զառանցանքս երբ ելեկտրական ածելին մէջտեղ կը նետէ իր խուլ ու միօրինակ աղմուկը, զիս շպրտելով այլամերժ ու դժուարահաճ յուշերու անտանելի բայց անդիմադրելի փորձանքին մէջ: Յուշեր զորս մոռցուած կը կարծէի, նոր ու հին յուշեր, որոնք իրենց ծակ ու ծուկերէն ոտքի ելած՝ կու գան, խառն ի խուռն, բայց եւ այնպէս կատարեալ կարգապահութեամբ, մէկը միւսին ընկերակցող, կարծես՝ անոր ձեռքէն բռնած, անխռով, ամենայն հանդարտութեամբ, գէշը աղէկը միասին, եղբայրացած: Դարերու ընդմէջէն կ’երթան կու գան, աւարի հոտ առած ամբոխի մը նման, բայց անսալով հրահանգի մը որ չես գիտեր ուրկէ՞ կու գայ, ո՞ր անհունութենէն, այս դժբախտ մարդուն օգնելու միտումով, որպէսզի գտնէ ան իր կորսուած խաղաղութեան պատրանքը:

***

Խոզանակիդ վրայ՝ մազերդ մնացեր են, ոսկի արեւ մազերդ: Խոզանակը առի եւ պահեցի զայն, այնպէս՝ ինչպէս հաւատացեալները կը պահեն սուրբի մը մասունքները:

***

Սեղանիս գզրոցէն հանեցի մազերուդ փունջը, տարի զայն շրթունքիս, հոտուըտացի, ճակատիս վրայ դրի, ափովս սեղմեցի: Այդպէս երկար՝ պահեցի աչքերս գոց:

***

Եկուր նստէ՛ դիմացս: Եթէ մէկը կարդայ այս տողերը, պիտի կարծէ որ ապուշ դարձած եմ, բայց ես ալ գիտեմ որ չես կրնար գալ ու նստիլ: Ես այդպէս կ’ուզեմ սակայն, կ’ուզեմ որ խօսիս ինծի հետ կամ ես՝ քեզի հետ: Կարդացողը ի՞նչ գիտնայ թէ ես անհուն ծարաւ մը ունէի ձայնդ առնելու: Ե՛ս միայն գիտեմ ատիկա: Պիտի խօսիմ հետդ, եւ երբ խօսիմ, երբ ըսեմ՝ եկո՛ւր, Լիլի, դուն արդէն հոս ես, հոս ուր ձեռքս կը դնեմ այս պահուս, քովիկս: Կը բաւէ որ անունդ տամ՝ մարմին կ’առնես: Կը տեսնեմ քեզ. լուրջ դէմք մը ունիս, ինչպէս երբ մտածումներու յանկարծական յայտնութեամբ՝ գլուխդ կը ծռէիր անոնց ծանրութեան տակ ու կը լրջանայիր, ողբերզականօրէն կը լրջանայիր: Մի՛ վախնար, անդրաշխարհի մասին չէ որ պիտի խօսիմ, գիտութիւն մը չէ որ պիտի ծախեմ, ինչպէս կը խորհիս թերեւս այս պահուս: Արդեօք նորէն սխալ բա՞ն մը ըրի որ զիս պիտի  յանդիմանէ, կ’ըսես մտքէդ: Դէմքէդ յայտնի է մտածածդ, անոր արտայայտութիւնը՝ վկայ: Այդպէս չէ՛ սակայն: Այդպէս էր երբ աղջիկ մըն էիր, շատ համարձակ աղջիկ մը: Այն ատեն, իրաւ է՝ լեզուդ քեզի՛ ժողվէ, կ’ըսէի, սիրելիս, միտքդ դիր մէկ անգամ ընդ միշտ որ մարդիկ հակամէտ են միշտ գէշ մեկնաբանելու ըսածներդ, մանաւանդ՝ քո՛ւ ըսածներդ: Ինչո՞ւ համար առեր ես դուն այս մարդը որ հիմա դէմդ նստած է եւ որ բխրուն հոգիով մարդ մըն է, անկայուն, անտուն, հեղուկ (բայց ոչ՝ յեղյեղուկ), հոսանուտ, արմատէն պոկուած տունկ մը, հողմահալած ու վշտագնած: Ինչո՞ւ: Արդեօք այն պատճառով որ կրցար ըսել ինծի՝ դուն իմ կեանքիս ուրախութի՞ւնն ես:

***

Կը յիշե՞ս այն օրը, երն կանգ առինք մայթին վրայ, սինեմային առջեւը: Սինեմային ճակատէն կախուած էր խոշոր ցուցատախտակ որուն վրայ ժապաւէնին երկու մարդահասակ հերոսները խելակորոյս կը համբուրուէին: Մե՛նք ալ անոնց պէս ըրինք, ծիծաղելու համար, եւ ըսելով՝ ահա թէ ինչպէս կը համբուրուին: Եւ սակայն այդ մեր կատակ համբոյրը այնպէ՛ս իրական, այնպէ՛ս խորունկ եղաւ, որ չկրցանք ալ գլուխնիս վեր առնել, վախնալով որ մեր նայուածքները կը հանդիպին իրարու: Արդեօք որքա՞ն ժամանակ մնացինք այդպէս:

***

Մօտ ատենէն՝ ծնունդը: Դո՞ւն ալ արդեօք պիտի ծնիս:

***

Մխիթարութեան պէս կեղծաւոր բառ չկայ: Կարելի չէ մէկը մխիթարել, եւ ասով հանդերձ՝ կը պնդեն: Կը պնդեն հաւանաբար որպէսզի իրե՛նք մխիթարուին, որպէսզի ապահով ըլլան որ մեռնողը իրենք չեն,  կամ իրենց սիրեցեալը չէ: Խրատ կու տան, կարծես թէ ես ապուշ ըլլայի  եւ չգիտնայի այդ գործողութեան մինչեւ իսկ մաշած, գլգլան ֆիսէլները: Ամէն ինչ որ կարելի էր՝ ըրի, գիտցածս ու չգիտցածս՝ ըրի: Բայց ոչինչ, ոչինչ կրցաւ աչքերս չոր պահել:

***

Միայն մեր մորթերը իրարմէ զատ էին: Մնացեալը ամբողջ երկուքիս կը պատկանէր: Այդ մնացեալը գնաց, մորթս միայն վրաս է այսուհետեւ: Ես ի՞նչ կրնամ ընել մորթով, պարապ տոպրակով մը:

***

Ինծի կ’ըսեն. մեռաւ՝ մեռաւ, Աստուած քեզի տայ մնացած օրերը: Ես չեմ հաւատար որ Աստուած այդպէս բան մը կ’ընէ: Կրնայ նոյնիսկ հակառակը ընել, քանի որ արարչութիւնը ծիծաղելիօրէն պակասաւոր է: Ես չեմ ըսողը, Աստուածաշունչն է. աշխարհը Յովսապատի հովիտ մըն է, ուր միայն լաց ու կոծ կայ վայրկեան մը ժպիտի դէմ: Արարչութեան եօթներորդ օրէն ի վեր՝ Ան կորսուէր է հրապարակէն, իլ է ռանթրէ տան սէ տէքոր, չարագործի մը պէս: Ատոր համար է որ աշխարհը քէօր թոփալ կը քալէ, այդ ալ նորէն շնորհիւ մարդուն, որ մինակ մնացած իր ճակատագրին հետ՝ Յիսոուսի մը բերնով ըսեր է կեանքը տանելի դարձնելու համար՝ «Սիրեցէք զմիմեանս», կամ Պուտայի մը բերնով տուեր է Նիրվանայի խրատները:

***

Կը պատահէր ճիշդ գործի երթալուդ պահուն: Միշտ կ’ուշանայիր արդէն, չէիր սիրեր ճիշդ ժամանակին հասնիլ եւ ատիկա քու ըմբոստութեանդ նշանն էր: Միայն ստրուկները ժամը ժամին կը հասնին: Եթէ քիչ մը ֆանթէզի չըլլայ՝ կեանքին համը կը փախի: Այդ ալ ի՛մ ֆանթէզիս թող ըլլայ, ի՞նչ կարեւորութիւն ունի: Մի՛ նեղուիր, ամէն մարդ խույ մը ունի, այդ ալ ի՛մ խույըս թող ըլլայ: Բայց եւ այնպէս կը նեղուէիր, կը ջղայնանայիր: Վերջին պահուն՝ տեղէդ կը ցատկէիր, երբ արդէն գործիդ հասած պէտք է ըլլայիր, եւ կը հագուէիր ահռելի աճապարանքով մը: Անպայման բան մը կը կորսնցնէիր, կը դառնայիր ամէն կողմ, հոս հոն կ’երթայիր կու գայիր, բոլոր սենեակներէն կ’անցնէիր, լուացարանէն, խոհանոցէն, այո՛, նոյնիսկ խոհանոցէն, եւ զայրագին, սրտնեղ ձայնով մը՝ կը կրկնէիր շարունակ (կարծես թէ յանցաւորը ե՛ս ըլլայի). Զարեհ, ի՞նչ կեցեր ես երեսիս կը նայիս, ինչո՞ւ չես տար գուլպաներս, ո՞ւր են կօղիկներս, օ՜ֆ, ո՞ւր է վարտիկս, չեմ գտներ կոր, Զարե՛հ, ակնոցներս տուր, ինչո՞ւ չես տար ակնոցներս, ուշ պիտի մնամ:

Երբ վերջապէս քու սրտնեղութիւնդ մէջս թափանցած կ’ըլլար, տեղէս կ’ելլէի, ձեռքս կ’երկարէի պարզապէս, ահա՛, կ’ըսէի ու քեզի կը յանձնէի փնտռածդ, իմանալու համար բերնէդ. ա՛հ, ի՞նչ պիտի ընէի եթէ քեզ չունենայի:

***

Իմ հարստութիւնս սակայն, իմ հպարտութիւնս, մարդ ըլլալու հպարտութիւնս ուրիշ էր, ուրիշ բանէ մը կու գար: Միւս բոլոր մեղքերս կը քաւէի ատով: Ի՞նչ ընէի, կրնայի՞ հրաժարիլ ինքն իրմէս, կրնայի՞ կեղծել: Երբ դուն էիր յանցաւորը, օգնութեան չէի գար, կը ծիծաղէի, կը քմծիծաղէի, կը խնդայի քթիս տակէն, չար-բարի խնդուք մը կ’ունենայի երբ դուն կը տապլտկէիր, ուռկանի մէջ բռնուած ձուկերու նման: Ի՛նչ ցաւալի արարած մըն էիր այդ պահերուն: Աչքերդ մոմերու պէս կը վառէիր զիս փնտռելու համար եւ ես անհասանելի էի, քաշուած՝ որջիս մէջ, ուր իմ չարաճճի գոհունակութիւնս կը համտեսէի, կը ճարակէի, դունչը մարգագետնի խոտին մէջ խրած տաւարին նման: Հապա երբ դուն իրաւացի էիր, ինչպէ՛ս կը բռնկէի, ամբարտակները քանդող գետի մը պէս, որ զարհուրանք կը ցանէ չորս դին: Այս պարագաները հազուադէպ էին, պիտի ըսես: Աւելի լաւ: Որքա՛ն քիչ՝ այնքա՛ն թանկարժէք: Այդ պահերէն դուրս՝ հպարտանքի ո՛չ մէկ առիթ ունեցած եմ այս արմատախիլ մարդու կեանքիս մէջ: Դուն էիր ինծի այդ առիթները ընծայողը: Հիմա ինչպէ՞ս ընեմ, առանց հայրենիքի կարենալ ապրելու համար: Դո՛ւն էիր իմ հայրենիքս:

***

Թէքէեանի հարիւրամեակին՝ տիկին մը, որուն հանդիպած ու համակրած էիր Քառզուին տունը, եւ զոր տեսած էիր յետագային քանի մը անգամ, ըսաւ ինծի որ ամիսներ առաջ՝ արտայայտեր էիր իրեն. գիտէ՞ք, տիկին, ես շուտով պիտի մեռնիմ, բայց կ’աղաջեմ, ամուսինիս բան մը չըսէք, ան պէտք չէ գիտնայ: Ան գիտցաւ սակայն, վերջնականապէս գիտցաւ Յունիս քսանեօթի իրիկունը երբ բուժարան տարուեցար Լուիզէթին խնամքով եւ գիշերը հոն մնացիր: Ցնդեցայ ես, կէս մեռել մը դարձայ, երբ բուժարանէն դուրս ելլելու ատեն՝ Լուիզէթը – խօսելով իբրեւ բժիշկ եւ ոչ՝ իբրեւ մեր աղջիկը – ըսաւ որ ամէն ինչ վերջացած էր, որ ախտը ընդհանդացեր էր, տարածուեր էր բոլոր կողմերդ, առնելով քեզ իր ամեհի ճանկերուն մէջ: Երբեք պիտի չուզէի որ այդ պահը մտքիս մէջ անգամ մը եւս ցցուէր, այդ պահը ուր ես սկսայ ոռնալ, բուժարանին սանդուխներուն վրայ: Ըսել է՝ մենք մաման թաղեցինք, եւ դուն հիմա ինծի լուր կու տաս, այս ի՛նչ անողոք աշխարհ է: Լաւ, այդպէս, դուն ալ լաց ինծի հետ առանց ամչնալու պաշտօնեաներու ներկայութենէն:

***

Խոհանոցէն կու գամ: Հոն գացած էի Կիյոմին թէյը պատրաստելու համար: Կիյոմը կը շարունակէ հոս գալ դասերը սերտելու, հոգ չէ թէ գերմաներէն սերտել տուողը անվերադարձօրէն մեկնած է: Միտքս եկաւ մէկէն ու Ժոժոյին մաքրել պիտի տայիր խոհանոցը եւ լուացարանը: Չեմ գիտեր, իրապէս չեմ գիտեր թէ ի՞նչ անցաւ միտքէս երբ սկսայ ես խոհանոցին իւղոտած պատերը մաքրել, աշխուժութեամբ մը նոյնիսկ որ զիս զարմացուց: Այն ատեն է որ ես ինծի ըսի. եթէ Լիլին տեսնէ, արդեօք ի՞նչ պիտի ըսէ: Մտածեցի հաւանաբար թէ դուն երկար արձակուրդէ մը պիտի վերադառնայիր, կամ ալ վերապրելուդ նշո՞յլը կար մէջս արդեօք: Երանի թէ արձակուրդի միայն գացած ըլլայիր, եւ ես վազէի օդակայան քեզ դիմաւորելու, Աստուած իմ, ըսելով, ուշ պիտի մնամ, այնպէս՝ ինչպէս պատահած էր Հնդկաստանէն վերադարձիդ, երբ հազիւ ոտքդ գետինը դրած՝ չէ՛, յայտարարեցիր, առանց քեզի համ չկար:

***

Կիյոմը քեզի պէս կ’ըսէ. այս տանը մէջ՝ դասերս լաւ կը պատրաստեմ: Դուն դժուարին վկայականներ պատրաստած էիր հոս, եւ կ’ըսէիր որ կարելի է նոյնիսկ չինարէն սորվիլ այս պատերէն ներս:

Ինչե՜ր սորվեցանք այս տանը մէջ քառասուներկու տարիներէ ի վեր: Երբ բարեկամներդ կը զարմանային հմտութեանդ վրայ, գլուխդ իմ կողմս կը դարձնէիր, ու կ’ըսէիր. ատանկ ընթերցողի մը հետ ապրողը եա խռօ կ’ըլլայ, եա մռօ, տողերը ծծելով կը կարդայ: Ինծի նայելով կը խօսէիր, մեղսակից ժպիտով մը, այնպէս՝ ինչպէս մեծ դերասանը, ծափահարութիւններուն տարափին տակ՝ աջ ու ձախ կը դառնայ բազկատարած, ցոյց տալով իր խաղընկերները, ձեւով մը որ ըսել կ’ուզէ թէ անո՛նք արժանի են պատիւներուն:

***

Ամէն օր՝ խորունկ հառաչանքով մը Աստուծմէ կը խնդրեմ՝ մէյ մը գար ու երթար: Այս պահուն՝ յանկարծ կը հասկնամ որ այդ մեծ սպասումս փցուն բան մըն է եղեր, բոլորովին անձնասիրական, ստորին եսասիրութեամբ մը նոյնիսկ, որ ըսել կ’ուզէ՝ եկուր տե՛ս թէ ինչպէս կը տառապիմ քեզի համար, յետոյ կրնաս երթալ: Իրաւ է՝ ատով հոգեկան մեծ գոհունակութիւն մը պիտի ունենայի, բայց ե՞ս եմ միայն խնդրոյ առարկան: Ի՛նչ անամօթ բան է այդ եսասիրութիւնը:

***

Հաւատա՛, ահա՛ ծունկի կու գամ առջեւդ, կ’ուզեմ որ վերադառնաս: Ես ի՞նչ ընեմ առանց քեզի, ես քեզմով միայն գոյացութիւն կը ստանամ: Եկո՛ւր, ու նորէն՝ երկուքով մէկ հոգի, մէկ մարմին ըլլանք: Անկէ անդին՝ ոչինչ կայ:

Ի՞նչ ընեմ, ծարաւ եմ: Քեզմով ծարաւ եմ: Խմեմ, խմեմ, նորէն ծարաւ եմ: Այս ի՛նչ անապատի մէջ ինկեր եմ: Այս ի՛նչ անապատի մէջ նետեր ես զիս:

Դուն որուն օր մը օրանց՝ տխրիլը չեմ տեսած, այդ վիճակիդ մէջ իսկ, որքա՜ն հոգիդ կը ճմլուէր երբ ինծի բան մը կը պատահէր: Դէմքդ յանկարծ կը մթագնէր. չեմ կրնար հանդուրժել երբ ցաւ մը կ’ունենաս, կը նախընտրեմ ես ունենալ այդ ցաւը, կ’ըսէր եւ քիչ մը ետքը՝ կ’աւելցնէր ցած ձայնով մը՝ թերեւս այս է սիրոյ ճմարիտ արտայայտութիւնը:

***

Ամէն պարագայի՝ ամենէն տարօրինակը այն է որ աշխարհը իմաստ մը ունենալու է: Այնշթայնի խօսքն է: Ունենալու է: Ի՛նչ հսկայական կասկած այս խօսքին մէջ: Հսկայ կասկածէ մը գոնէ կը մեկնի:

***

Այս ի՞նչ է: Իբր թէ ծնունդի, նոր տարիի շրջան ենք եւ խմել չկա՛, ուտել չկա՛: Սեղան կ’անցնինք, տօնական համադան կերակուրները բերնէս կը թափին: Կը պայթիմ, կու լամ. ես պիտի ուտեմ, ան՝ պիտի չուտէ: Ասոնք անոր սիրած բաներն էին, գիտեմ, ինչպէ՛ս պիտի ուտէր, գերերջանիկ վերացումով մը, եւ ուտողը ե՛ս եմ: Կը մնամ սեղանը, գլուխս ծուռ, բերանս գոց: Դիմացս՝ գերեզմանը:

***

Օր մը, եթէ նորէն անձնասպան ըլլալ ուզեմ, հոս կու գամ, ամէն ճաշի հոս կը նստիմ, անոր դիմացը: Ո՛չ ուտել, ո՛չ խմել. կամաց կամաց՝ կեանքս կը շիջի: Կ’ազատիմ, եթէ այս է ազատիլը:

***

Վոտի, ա՛հ վոտի, ո՞ւր էիր մինչեւ հիմա, ի՞նչ կ’ընես դուրսը, ներս չգա՞ս, մտիր, ներս մտիր, ցուրտ է, քար կը ճաթի կոր դուրսը, ինչո՞ւ ներս չես մտներ: Կը բաւէ, այդպէս մի՛ կոտրտուիր, հերիք է ըսի, Վոտի, իմ աղուոր Վոտիս, ո՞ւրտեղները մնացեր էիր այսքան ատեն: Մի՛ փախիր: Կը մօտենաս, կը հեռանաս, ի՞նչ է, խենթեցար, պոչդ տեղէն պիտի փրթի, թափ, թափ, թափ, մէկ ասդին, մէկ անդին կը զարնես պոչդ, ծունկի պիտի գայի որ մօտենայիր երեսներս լզելու, հա՛, այդպէս, լզէ՛, լզէ՛, կշտացի՛ր, առաջուան պէս պիտի չըսեմ՝ կը բաւէ, ուզածիդ չափ լզէ՛: Ինչո՞ւ ներս չես գար: Երկար ատեն՝ միասին ապրած ենք այս տունը, միս մինակ, երկու որբերու պէս: Ներս մտիր, այս տունը քու տունդ ալ է, այս ամայութիւնը: Մոռցա՞ր թէ ինչպէս կը հնչէիր, կարծես կատղած ըլլայիր, դպրոց գացող տղոց վրայ: Ատկէ ետք՝ ամայութիւնը կը պաշարէր մեզ, եւ ես կը գրէի, կը գրէի ամայութեան մէջ, մինչդեռ դուն, դունչդ թաթիկներուդ վրայ երկարած՝ կը մրափէիր: Վոտի, ներս մտիր կ’ըսեմ, Վոտի, ա՞յս ինչ է, աչքերդ փակա՞ծ են: Ինչո՞ւ գոց են, կո՞յր են, Հոմերոսին պէս, ճիշդ Հոմերոսին կը նմանիս: Վոտի, անոր պէս՝ դռնէ դուռ կ’երթաս, մեր տխուր պատմութիւնը կը պատմես: Հապա ո՞ւր էիր, այնքա՛ն սպասեցի քեզի երազներուս մէջ: Ըսի՝ մէյ մը դուռը բանամ, նորէն ձիւն եկեր է, ճէփ ճերմակ ձիւն պարտէզի մարգին վրայ, առատ, մաքուր ձիւն, ինչպէս անցեալ կիրակի: Եւ ահա՛ դուն ես, անարատ ձիւն, ինչպէ՞ս եղաւ որ այդքան ճերմակ ես, Վոտի, ո՞վ լուաց քեզ: Առաջ՝ ան կը լուար, ջուրը չէիր սիրեր, կը փախէիր լոգարանէն, ետեւէդ կը պոռար ան, շան զաւակ, ո՞ւր կը փախիս, Վոտի, եկո՛ւր: Զարեհ, ինչո՞ւ Վոտին չես բերեր, թաց եմ, գորգերը պիտի թրջեմ, Վոտին բե՛ր: Հայտէ՛ եկուր, ինչո՞ւ այդպէս ճերմակ ես, ձիւնին տեղ՝ դո՞ւն եկար, որպէս անարատ ձիւն: Եւ Վոտին սեղմեցի կուրծքիս վրայ: Ո՞ւր գացիր, ո՞ւր ես, Վոտի, նորէն հո՞ն վերադարձար: Աղէկ, աղէկ, գնա՛ անոր մօտ:

***

Տեսա՞ր, բաբա, ըրաւ Լուիզը, իրաւունք ունէին: Տեսա՞ր ինչպէս հողը չոքեր է. հողակոյտը փոս եղեր է, դեռ պիտի չոքի, երկու երեք ամիս եւս պէտք է սպասել:

***

Հիմա կը հասկնամ թէ ինչո՞ւ կը փնտռէիր այս երկու հրեշտակներուն ներկայութիւնը, գրեթէ անձկութեամբ: Այս իրիկուն՝ Սեդան պիտի գայ, կ’ըսէիր ու կը ցատկէիր անկողինէդ: Կը սկսէիր ապրիլ անոր յորդումներն ու փայլատակումները մտաբերելով: Այս իրիկուն՝ Ալինը պիտի գայ կ’ըսէիր, ու կը տեղաւորուէիր արդէն, ժամեր առաջ, ճատրակի խաղը մարմարէ փոքրիկ սեղանին վրայ: Այսպէս՝ մէկը ժամերով կը հոսի մէջդ ու քեզ կը լեցնէ կեանքի հրաշալի շունչովը, իսկ միւսը իր ներկայութեամբը՝ լռութիւնը շնչաւոր կը դարձնէ: Դուք երեքդ, երեք շնորհներդ, սուրբ երրորդութիւն մը կը կազմէք:

Ահա Սեդան ու Ալինը եկան քու ձայնդ լսելու։ Նստանք երկար սեղանին երկու կողմերը, անոնք՝ նստարանին վրայ, քու ճաշակովդ տուն բերուած ոզորի նստարանը, եւ պատին տակը՝ ես, անոնց դիմացը, կաղ աթոռին վրայ նստած։ Մակնեթոֆոնը՝ մէջտեղը։ Այս ամէնը կ՚ըսեմ որպէսզի լաւ տեսնես տեսարանը եւ հետեւիս մեզի։ Մեզի մասնակից ըլլաս։

Առաջին պահէն իսկ՝ Սեդան սկսաւ ցատկռտել եկած տեղը, կարծես պիտի թռեր։ Ձայնիդ ամբողջ ուժգնութիւնը անոր ջղային ցանցին վրայ կ՚անդրադառնար անմիջականօրէն, եւ պարել կու տար անոր, նստած տեղը։ Կամ այնպէս կը թուէր թէ պիտի պարեր։ Ան է, ան է, ճիշդ ձայնն է, կը պոռար իր զեղումներուն աւելի լայն ընթացք մը տալու համար։ Եւ ան է, ան է ըսած ատենը՝ ձեռքերով ռդը կը ծեծէր, ձեռքերը ճերմակ թիթեռնիկներու թեւերուն պէս՝ կը թափահարէին բազուկներուն ծայրը։ Դէմքը լոյսերուն մէջ էր, այնպէս՝ ինչպէս երեխաներուն դէմքերը, երբ անոնք հտպիտներու խաղերուն դիմաց՝ նորէն, նորէ՛ն, կը պոռան։

Ալինը՝ կարճ քրթմնջումներ ունի, մտիկ կ՚ընէ յօնքերը աչքերուն վրայ իջեցուցած։ Կարծես՝ բացակայ է, բայց նոյնքան ներկայ որքան ներկայ է Սեդան։ Ի՛նչ կենդանի է, կ՚ըսէ քոմ էլ է վիվանթ։ Հարկաւ, կ՚ըսեմ, քիչ մը խնդալու համար – այդ խօսքերը ըսած ատեն՝ ողջ էր կինս։ Եւ իրապէս՝ երեքով կը խնդանք, Ալինին ցցուն այտերը քիչ մը աւելի կը ցցուին խոհեմ ժպիտով մը ստուերոտ դէմքին վրայ։

***

Գերեզմանիդ քովն եմ։ Կը զգա՞ս արդեօք որ քովն եմ։ Կը մտածեմ հիւանդութեանդ առաջին օրերուն, երբ նոր կեանքդ կազմակերպեցիր անկողինիդ շուրջը, կարծես՝ յաւիտենութեա՛ն մէջ ոտք մը դնէիր, եւ ոչ թէ աղէտին մէջ։ Որքա՛ն աղեկտուր էր այդ տեսարանը այս խեղճ հանդիսատեսին համար։

***

Երբե՛ք, ըսիր։ Մէկ «երբե՛ք»ովդ՝ բացիր դժոխքին դուռը։ Թող չըսուի բառը ուժ չէ։

***

Բնաւ մարդ ըսուածը դժոխքը չճանչցաւ որքան դուն ճանչցար դժոխքը, բայց դրախտը միեւնոյն ատեն։

Կեանքը չէ՛, մեծ երեւակայութիւն մըն է որ ապրեցար։

Նորէն նստեր եմ, մինչդեռ տարին կը հատնի, երեւակայէ՛, պուտայի մը պէս որ կու լայ։

***

Չէ՛, պզտիկ մուկ, սիրուն մկնիկ, վախկոտ մկնիկ, այս չեղա՛ւ, չափը անցուցիր, կարծես թէ տունը մարդ չկայ. ինծի մարդու տեղ չես դներ, հա՛, ուզածիդ պէս կու գաս, կ՚երթաս։ Ես քեզի մեղքցայ, ըսի ես ինծի՝ մենաւոր է ինծի պէս, ու ձգեցի որ հետս ապրիս։ Կը նեղուիմ նոյնիսկ երբ կը փախիս։ Բայց ա՛յս չեցղաւ, մոռցուած դարակին մէջ՝ քանդեր ես եղածը կրծելով զայն, քու այդ անհունօրէն մանրիկ, սուր ակռաներովդ, ու թափեր ես քանդածդ ափերով դիզուած ծիրատերուդ հետ։ Կերեր՝ ծրտեր ես՛ կերեր՝ ծրտեր։ Ամէն անկիւն՝ ծիրտ ձգեր ես։ Բախտաւոր ես որ ան չկայ, ան շատոնց քու հաշիւդ մաքրած պիտի ըլլար. ծեծուած ապակիով թոյն հոս, հոն, ահա քեզի սա ծակերը գոցեմ, եթէ կրնաս՝ դուրս ելիր հիմա, պիտի սատկիս հոս, փախչիլ չկայ։ Բայց չկայ ան եւ դուն աղուոր մը տեղաւորուեր ես հոս։ Ուրեմն՝ մուկ սիրուն, կե՛ր, խմէ՛, բայց մի՛ քաքներ, մի՛ ծրտեր։ Եթէ կ’ուզես՝ եկուր նստէ սեղանիս վրայ, չեմ գիտեր ինչպէ՞ս կը նստիս դուն, հաւանաբար ոչ Վոտիին պէս, բայց նստէ՛, նստէ՛ ուզածիդ պէս, մուկի պէս։ Եթէ գրամեքենայիս աղմուկը քեզ կը նեղէ, մեքենաս մէկդի կը դնեմ, գրիչս կ՚առնեմ, քու հանգիստիդ համար՝ գրիչով կը գրեմ լռութեան մէջ։ Այսպէս՝ լաւ կ՚ըլլայ, ես ալ հանգիստ կ՚աշխատիմ, ու մինակ չեմ ըլլար։

***

Այս առաւօտ՝ աչքերս բացի մութին մէջ, քովս ի վեր կանցնած էիր, ոչ այնքան յստակ. մութ էր եւ դուն քու ստուերդ էիր, դուն՝ դուն չէիր, հանդարտ դէմք մը ունէիր, բնաւ չշարժեցար տեղէդ, նոյնիսկ երբ ձեռքերս քեզի երկարեցի։ Անոնք անմիջապէս ետ վերադարձան, բայց պարապ վերադարձան։

Ի՞նչ ընելու եկար ամանորի օրով։ Չեկար երբ քեզ կանչեցի հոգիիս խորքէն։ Ըսած էի՝ գոնէ երազներուս մէջ եկուր, բայց ասիկա երազ չէ, ասիկա շուքիդ շուքն է։ Կ՚ուզես որ այնքանո՞վ գոհանամ։

***

Քու ծանր օրերուդ էր։ Հարիւր անգամ բախտ բացի, որպէսզի Աստծոյ օգնութեան չդիմեմ։ Գիտեմ անոր օգնութեան գոյնը. լաւ սակարկել գիտէ, վարպետ է, բայց հերն անիծած՝ հարիւրին մէկը չյաջողեցաւ, գոնէ զիս սին յոյսերով օրօրելու համար։

***

Երբ կ՚ըսեմ թէ ամէն տեղ ես, կը հաւատամ որ կը խնդաս տախտակէ սնտուկիդ մէջ, այնտեղ, դիմացը, եկեղեցիին գերեզմաննոցին պատին տակ, գլուխդ պատին կռթնցուցած, եւ չես հասկնար թէ որքա՛ն ճշմարտութիւնը կ՚ըսեմ, թէ իրականութեան ճշգրիտ ընդօրինակութիւնն է ըսածս։ Բանաստեղծի խօսք չէ, մարդու խօսք է, սիրտը ճեղքուած մարդու մը խօսքը։

Հիմա՝ սեղան անգամ չեմ կրնար նստիլ շէնքով շնորհքով. յանկարծ՝ դգալին մէջ կը նայիմ՝ հոն ես, հոն ցատկեր ես, ոտքերդ ապրուրին մէջ կամ պատարաքաղիս ծայրը։ Խածնե՞մ, չեմ կրնար, այնքա՛ն կը վախնամ որ յանկարծ չելլեմ չկլլել քեզ ապուրին հետ։ Երբերմն կ՚ըսեմ ես ինծի՝ ուտե՞մ թէ չուտե՞մ, եփա՞ծ ուտեմ թէ «հում»։ Հում, հում ուտեմ, ա՛յս է թերեւս սիրոյ վերջին խօսքը։

***

Այսօր՝ չորրորդ ամիսը վերջացաւ, եւ ես ճարահատ՝ դարձայ Աստծոյ եւ ըսի. Տէր իմ, տո՛ւր ինծի կամ մահ կամ կեանք, բայց ոչ՝ երկուքին միջեւ այս կացութիւնը։

***

Այսօր՝ մեր ամուսնութեան տարեդարձն է, քառասուներկրորդը, եւ ես դրժեցի մեր ուխտը։ Այդ օրը՝ միշտ մինակ էինք, երկուքս, տունը կամ ճաշարան մը, քով քովի նստած (եւ ոչ թէ դէմ դիմաց, դուն չէիր սիրեր) անպայման շուքրութ պիտի ուտէինք Ալզասի բարկ գինիով, որովհետեւ այդպէս սկսած էինք մեր աւանդութիւնը եւ միշտ մէկ տարեդարձը միւսին կրկնութիւնը կ՚ըլլար։ Կը տեսնե՞ս, ի հարկէ՝ չես տեսներ։ Ես ալ եթէ քու տեղդ ըլլայի՝ պիտի չտեսնէի։ Սկսայ չհաւատալ ըսի ըսաւներուն. ինչ որ կ՚ընենք մնացորդներս՝ մեզի՝ համար կ՚ընէք, որովհետեւ ձեզի ա՛լ ընելիք բան չկայ: Մեզի համար՝ նոյնիսկ եթէ ըսենք թէ ձեզի համար է: Դուք էք որ մեզի համար կ’ընէք, այդտեղէն մեզի համար կ՚աշխատիք. մենք ենք որ օգնութեան կը կարօտինք։ Մենք՝ խեղճերս։

Նստած եմ, միս մինակ եմ, պատկերիդ եւ պնակ մը պաղած ապուրին առջեւ։ Երկար ժամանակէ ի վեր՝ այսպէս նստեր եմ, պաղած աչքերս պատկերիդ վրայ։ Սիրտս ո՛չ հանդարտ է, ո՛չ խռով, Աստուած կը փառաբանեմ որ ինծի այս օրն ալ տուաւ։ Կը տեսնե՞ս թէ ի՛նչ քիչով կը գոհանամ հիմա, նստելով պատկերիդ եւ պաղած ապուրի մը առջեւ։ Վաղը միւս օր՝ պիտի գոհանամ ոչինչով պիտի օրհնեմ քու կեանքիդ ինծի տուած օրերը, մինչեւ որ ամէն ինչ մոռամ, ինք զիս, ինքս իմ մէջս բոլորովին կորսուած, խեղդուած։